مواد قانونی اعسار از هزینه دادرسی

وقتی پای دادگاه و دعوا به میان می آید، خیلی وقت ها اولین چیزی که ذهن آدم را درگیر می کند، هزینه های دادرسی است. این هزینه ها می توانند برای بعضی ها واقعاً سنگین باشند و حتی باعث شوند قید حق وحقوقشان را بزنند. اینجا است که پای مواد قانونی اعسار از هزینه دادرسی به میان می آید تا راهی برای احقاق حق کسانی باشد که دستشان تنگ است. در واقع، قانون با وضع این مواد به شما اجازه می دهد که اگر واقعاً توانایی پرداخت هزینه های دادگاه را ندارید، از پرداخت آن ها به طور موقت معاف شوید.

دسترسی به عدالت نباید فقط برای پولدارها باشد؛ این یک حق اساسی است که قانون گذار ما هم خوب حواسش به آن بوده. برای همین، مفهومی به اسم اعسار از هزینه دادرسی رو در نظر گرفته تا هیچ کس به خاطر مشکلات مالی، از پیگیری پرونده خودش ناامید نشه. در این مقاله می خواهیم خیلی دوستانه و قدم به قدم، کل این ماجرا رو از سیر تا پیاز با هم بررسی کنیم. از تعریف اعسار و فرقش با ورشکستگی بگیر تا دونه دونه مواد قانونی که مثل چراغ راهنما عمل می کنند. آماده اید؟ پس بزن بریم!

مفهوم اعسار و تمایز آن با اعسار از هزینه دادرسی

قبل از اینکه وارد بحث های پیچیده قانونی بشیم، بهتره اول تکلیفمون رو با خود کلمه اعسار روشن کنیم. شاید این کلمه زیاد به گوشتون خورده باشه، اما منظور دقیقش در دنیای حقوق چیه؟ و اصلاً چه فرقی با اعسار از هزینه دادرسی داره؟ بیایید با هم ببینیم.

اعسار چیست؟

«اعسار» در لغت یعنی سختی و تنگدستی. در حقوق هم دقیقاً همین معنی رو میده؛ وقتی یک نفر نتونه بدهی هاش رو پرداخت کنه، بهش میگن مُعسر. یعنی دارایی اش کافی نیست یا اصلاً به مالش دسترسی نداره. فرض کنید یکی یه خونه داره، ولی به خاطر اینکه توش نشسته و جای دیگه نداره، نمی تونه خونه اش رو بفروشه تا بدهی اش رو بده. این بنده خدا هم می تونه مُعسر شناخته بشه. کلاً هر وقت دیدید یه نفر تهیدست شده و توان مالی برای پرداخت دیونش رو نداره، یعنی به وضعیت اعسار افتاده.

اعسار، یعنی یک نفر تهیدست شده و توان مالی برای پرداخت دیونش رو نداره؛ یعنی «مُعسر» شده.

حالا شاید بپرسید این با ورشکستگی چه فرقی داره؟ فرقش اینه که ورشکستگی فقط برای تاجرها و شرکت هاست. یک تاجر وقتی نتونه بدهی هاش رو بده، اعلام ورشکستگی می کنه. اما یک آدم معمولی یا به قول معروف کاسب جزء، اگه پول نداشته باشه و نتونه بدهی اش رو پرداخت کنه، معسر محسوب میشه. پس ورشکستگی مخصوص تجار و اشخاص حقوقیه، در حالی که اعسار برای همه (به جز تجار و اشخاص حقوقی که قانون براشون راه دیگه ای گذاشته) کاربرد داره.

اعسار از هزینه دادرسی به چه معناست؟

حالا که معنی کلی اعسار رو فهمیدیم، بیایید ببینیم اعسار از هزینه دادرسی دقیقاً چیه. وقتی شما می خواید یه دعوا رو تو دادگاه مطرح کنید، یا حتی از خودتون دفاع کنید، باید یه سری هزینه ها رو پرداخت کنید. از پول تمبر دادخواست گرفته تا هزینه کارشناسی، یا حتی حق الوکاله وکیل. این هزینه ها گاهی اوقات برای بعضی ها به قدری زیاد میشه که از پس پرداختشون برنمیان. اینجا است که قانون به کمک این افراد میاد و بهشون اجازه میده که اگه واقعاً نتونستن این هزینه ها رو بدن، با اثبات اعسارشون، به طور موقت از پرداخت این هزینه ها معاف بشن.

در واقع، اعسار از هزینه دادرسی یه جور سپر حفاظتیه برای کسایی که می خوان حقشون رو بگیرن اما پول کافی برای شروع ماجرا رو ندارن. با این کار، حق دسترسی به دادگاه و عدالت برای هیچ کس، به خاطر جیب خالی، از بین نمیره. این مفهوم خیلی مهمه چون تضمین می کنه عدالت، نه تنها برای ثروتمندان، بلکه برای همه اقشار جامعه در دسترس باشه.

ماده بنیادین اعسار از هزینه دادرسی: ماده 504 قانون آیین دادرسی مدنی

وقتی از اعسار از هزینه دادرسی حرف می زنیم، یکی از مهم ترین موادی که باید بدونیم، ماده 504 قانون آیین دادرسی مدنی (ق.آ.د.م) هست. این ماده مثل ستون فقرات این بحثه و تعریف اصلی کسی که معسر از هزینه دادرسی محسوب میشه رو بهمون میده. بیاین با هم متن این ماده رو بخونیم و بعد ریز به ریز تحلیلش کنیم.

متن کامل ماده 504 ق.آ.د.م.

متن ماده 504 قانون آیین دادرسی مدنی می گوید:

معسر از هزینه دادرسی کسی است که به واسطه عدم کفایت دارایی یا عدم دسترسی به مال خود به طور موقت قادر به تأدیه آن نیست.

تحلیل ارکان ماده 504: از عدم کفایت دارایی تا معسر

این ماده کوتاه ولی پر از معنیه. بیایید تکه تکه این تعریف رو بررسی کنیم تا کاملاً متوجه بشیم چه کسی واقعاً معسر از هزینه دادرسی محسوب میشه و چه شرایطی باید داشته باشه.

عدم کفایت دارایی: ملاک های تشخیص و نحوه اثبات

این یعنی شما به اندازه ای پول و ملک و اموال ندارید که بتونید هزینه های دادگاه رو بپردازید. اما این عدم کفایت چطور تشخیص داده میشه؟ دادگاه اینجا می آد و مجموع دارایی های شما رو با هزینه های ضروری زندگی تون (مثل خوراک، پوشاک، مسکن، درمان و…) مقایسه می کنه. اگه درآمد و دارایی شما به قدری کم باشه که حتی از پس هزینه های عادی زندگی تون هم برنیاید و با پرداخت هزینه دادرسی، زندگی تون مختل بشه، اینجا صحبت از عدم کفایت داراییه. البته یادتون باشه، مستثنیات دین (مثل خونه ای که توش زندگی می کنید یا لوازم ضروری زندگی) جزو دارایی هایی که برای پرداخت هزینه دادرسی حساب میشن نیستن.

عدم دسترسی به مال: شرایط و مصادیق آن

گاهی اوقات شما دارایی دارید، مثلاً یه زمین یا یه ماشین، ولی نمی تونید بهش دسترسی پیدا کنید یا اونو به پول نقد تبدیل کنید. مثلاً شاید زمینتون تو یه منطقه دورافتاده باشه و مشتری نداشته باشه، یا شایدم اون مال تو رهن باشه و نتونید فعلاً بفروشیدش. در این حالت، با اینکه از نظر قانونی دارایی دارید، ولی عملاً نمی تونید ازش برای پرداخت هزینه دادرسی استفاده کنید و اینجا هم می تونید ادعای اعسار کنید.

به طور موقت قادر به تأدیه نیست: موقتی بودن وضعیت اعسار

این نکته خیلی مهمه. وضعیت اعسار همیشه موقتیه. یعنی اگه شما الان پول ندارید که هزینه های دادگاه رو بدید، اما مثلاً ماه دیگه یه ارثی بهتون برسه یا قراره یه طلبی بگیرید که وضعیت مالیتون رو بهتر کنه، دیگه معسر نیستید. دادگاه فرض رو بر این می ذاره که این وضعیت بی پولی شما موقته و هر وقت اوضاع مالی تون بهتر شد، باید هزینه ها رو پرداخت کنید.

چه کسی معسر شناخته می شود؟

خلاصه بگیم، معسر کسیه که همزمان این سه تا شرط رو داشته باشه:

• دارایی اش برای پرداخت هزینه های دادرسی کافی نباشه.
• یا نتونه به دارایی هاش دسترسی پیدا کنه.
• و این وضعیت بی پولی یا عدم دسترسی به مال، موقتی باشه.

البته یادتون نره، اثبات اینکه شما این شرایط رو دارید، پای خودتونه و باید مدارک و دلایل کافی رو به دادگاه ارائه بدید.

هزینه های دادرسی: از صفر تا صد آن (ماده 502 و 503 قانون آیین دادرسی مدنی)

تا اینجا فهمیدیم اعسار از هزینه دادرسی یعنی چی و چه کسی می تونه معسر باشه. حالا باید ببینیم اصلاً این هزینه های دادرسی شامل چه چیزایی میشن؟ چون وقتی می خوایم درخواست اعسار بدیم، باید دقیقاً بدونیم از پرداخت چه چیزایی معاف میشیم. قانون گذار توی مواد 502 و 503 قانون آیین دادرسی مدنی به این هزینه ها اشاره کرده و ما اینجا مفصل راجع بهش صحبت می کنیم.

متن کامل مواد 502 و 503 ق.آ.د.م.

بیاین اول متن خود این مواد رو با هم بخونیم:

ماده 502: هزینه دادرسی عبارتست از:

1. هزینه برگه هایی که به دادگاه تقدیم می شود.
2. هزینه قرارها و احکام دادگاه.

ماده 503: هزینه دادخواست کتبی یا شفاهی اعم از دادخواست بدوی و اعتراض به حکم غیابی و متقابل و ورود و جلب ثالث و اعتراض شخص ثالث و دادخواست تجدیدنظر و فرجام و اعاده دادرسی و هزینه وکالتنامه و برگه های اجرایی و غیره همان است که در ماده 3 قانون وصول برخی از درآمدهای دولت و مصرف آن در موارد معین – مصوب 1373- و یا سایر قوانین تعیین شده است که به صورت الصاق و ابطال تمبر و یا واریز وجه به حساب خزانه پرداخت می گردد.

مواردی که در دادرسی هزینه دارند: یک لیست جامع

همون طور که از متن مواد 502 و 503 مشخصه، هزینه های دادرسی فقط به هزینه خود دادخواست محدود نمیشه. این هزینه ها شامل طیف وسیعی از خرج هایی میشه که از همون اول که پاتون به دادگاه باز میشه تا وقتی که حکم اجرا میشه، باید پرداخت کنید. این موارد رو لیست می کنیم تا بهتر متوجه بشید:

• هزینه دادخواست: این مهمترین و اصلی ترین هزینه است. فرقی نمی کنه دادخواستتون مربوط به مرحله بدوی باشه (اولین بار که دعوا رو مطرح می کنید)، یا تجدیدنظر، فرجام، اعاده دادرسی، یا حتی اگه بخواید به یه حکم غیابی اعتراض کنید. همه این ها هزینه دادخواست دارن که باید پرداخت بشه.
• هزینه برگه های قضایی: هر برگه یا فرمی که به دادگاه تقدیم می کنید، مثل لایحه دفاعیه، اظهارنامه و… هزینه ای داره که باید پرداخت بشه.
• هزینه قرارها و احکام دادگاه: برای صدور بعضی قرارها یا ابلاغ احکام، باید هزینه ای پرداخت بشه.
• هزینه کارشناسی: خیلی وقت ها تو پرونده ها، دادگاه برای اینکه بهتر به موضوع مسلط بشه، از کارشناس استفاده می کنه. مثلاً برای قیمت گذاری ملک، یا تشخیص فنی یه موضوع. طبق ماده 295 قانون آیین دادرسی مدنی، هزینه کارشناسی رو هم کسی که درخواست کارشناسی داده یا دادگاه به درخواستش کارشناس انتخاب کرده، باید بده.
• هزینه نشر آگهی: گاهی لازمه که دادگاه برای ابلاغ یه موضوعی به افراد ناشناس یا غایب، تو روزنامه های کثیرالانتشار آگهی بده (مثل ماده 55 ق.آ.د.م). این هزینه هم جزء هزینه های دادرسی محسوب میشه.
• حق الوکاله وکیل: اگه وکیل بگیرید، حق الوکاله اش هم جزء هزینه های شماست. البته یادتون باشه که اگه معسر بشید، می تونید از وکیل معاضدتی استفاده کنید که دیگه نیاز نیست حق الوکاله اش رو پرداخت کنید.
• خسارات دادرسی: علاوه بر این ها، طبق ماده 519 ق.آ.د.م، خسارات دادرسی شامل هزینه های دیگه هم میشه که مستقیماً به دعوا مربوط باشه و برای اثبات یا دفاع لازم بوده باشه، مثل هزینه های تحقیقات محلی.

پای قانون وصول برخی درآمدها در میان

ماده 503 ق.آ.د.م به یه قانون مهم دیگه اشاره می کنه: قانون وصول برخی از درآمدهای دولت و مصرف آن در موارد معین – مصوب 1373. این قانون، مبنای اصلی تعیین تعرفه های هزینه های دادرسی در کشور ماست. یعنی اون تعرفه هایی که برای هر دادخواست یا هر برگه باید پرداخت کنید، از دل همین قانون بیرون میاد. پس هزینه ها همون هایی هستن که تو این قانون یا بقیه قوانین خاص مشخص شدن و معمولاً هم با چسبوندن و باطل کردن تمبر، یا واریز پول به حساب دولتی پرداخت میشن.

مراحل طرح و رسیدگی به دادخواست اعسار: گام به گام تا احقاق حق

خب، تا اینجا فهمیدیم اعسار چیه و چه هزینه هایی رو شامل میشه. حالا فرض کنیم شما تصمیم گرفتید دادخواست اعسار از هزینه دادرسی بدید. این کار یه سری مراحل داره که باید یکی یکی طی کنید. بیاین با هم این مسیر رو از اول تا آخر، با تکیه بر مواد قانونی مهم، مرور کنیم.

مرجع صالح برای رسیدگی به اعسار: دادگاه مناسب کجاست؟ (ماده 505 قانون آیین دادرسی مدنی و تبصره الحاقی)

اولین قدم اینه که بدونید دادخواست اعسار رو باید به کدوم دادگاه ببرید. ماده 505 قانون آیین دادرسی مدنی تکلیف این رو مشخص کرده. اصل ماجرا اینه که همون دادگاهی که به دعوای اصلی شما رسیدگی می کنه، صالح به رسیدگی به دادخواست اعسار شما هم هست. مثلاً اگه دعوای اصلی تون تو دادگاه خانواده مطرح شده، دادخواست اعسار رو هم باید به همون دادگاه بدید.

ماده 505: ادعای اعسار از پرداخت هزینه دادرسی ضمن درخواست نخستین یا تجدیدنظر یا فرجام مطرح خواهد شد. طرح این ادعا به موجب دادخواست جداگانه نیز ممکن است. اظهارنظر در مورد اعسار از هزینه تجدیدنظر خواهی و یا فرجام خواهی با دادگاهی می باشد که رای مورد درخواست تجدیدنظر و یا فرجام را صادر نموده است.

تبصره ای هم در سال 1394 به این ماده اضافه شده که خیلی مهمه:

تبصره (الحاقی 18-12-1394): افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) و مددجویان مستمری بگیر سازمان بهزیستی کشور با ارائه کارت مددجویان و تأییدیه رسمی مراجع مزبور از پرداخت هزینه دادرسی معاف می باشند.

جزئیات صلاحیت دادگاه

• در مرحله بدوی: اگه دعوای اصلی تازه شروع شده و تو مرحله اولیه است، دادخواست اعسار رو باید به همون دادگاه بدوی بدید.
• در مرحله تجدیدنظر یا فرجام خواهی: اگه دعواتون رفته مرحله تجدیدنظر یا فرجام، اظهارنظر در مورد اعسار از هزینه دادرسی با دادگاهی هست که رأی اولیه رو صادر کرده. یعنی مثلاً اگه می خواید برای تجدیدنظرخواهی اعسار بدید، دادخواست رو به دادگاه بدوی (که رأی رو داده) می دید.

کسانی که کلاً از هزینه دادرسی معافند

بجز بحث اعسار، یه سری از نهادها و اشخاص هم هستن که طبق قانون از پرداخت هزینه دادرسی معافن. دونستن اینا بد نیست:

• افراد تحت پوشش کمیته امداد امام خمینی (ره) و سازمان بهزیستی کشور (با ارائه کارت و تأییدیه رسمی).
• صندوق تأمین خسارت های بدنی.
• جمعیت هلال احمر و شرکت های وابسته.
• اداره راه و شهرسازی (فقط در خصوص اراضی شهری).
• شرکت عمران شهرهای جدید.
• بنیاد مسکن انقلاب اسلامی.
• بنیاد مستضعفان.
• وزارتخانه های علوم، تحقیقات و فناوری و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی (در موارد خاص).
• دعاوی مربوط به ضرر و زیان وارده به نیروهای مسلح.
• ستاد اجرایی فرمان امام (ره).
• سازمان حج و اوقاف و امور خیریه، موقوفات عام، بقاع متبرکه (مثل آستان قدس رضوی) و مدارس علوم دینی.
• بنیاد شهید.
• دعاوی اعتراض ثالث اجرایی.
• سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری، سازمان امور اراضی و سازمان حفاظت محیط زیست (در دعاوی رفع تصرف از اراضی دولتی، ملی و وقفی).
• مناطق آزاد تجاری – صنعتی.
• سازمان تأمین اجتماعی.

یه نکته مهم: بر اساس رأی وحدت رویه، دولت از پرداخت هزینه دادرسی معاف نیست، مگر اینکه قانون صریحاً این معافیت رو پیش بینی کرده باشه.

مدارک و ادله اثبات اعسار از هزینه دادرسی: چه چیزی را باید ثابت کنیم؟ (ماده 506 قانون آیین دادرسی مدنی)

خب، حالا که می دونیم دادخواست رو به کجا بدیم، باید ببینیم با چی باید اعسارمون رو ثابت کنیم. ماده 506 ق.آ.د.م خیلی روشن این موضوع رو توضیح داده:

ماده 506: در صورتی که دلیل اعسار شهادت شهود باشد، باید شهادت کتبی حداقل دو نفر از اشخاصی که از وضعیت مالی و زندگانی او مطلع می باشند به دادخواست ضمیمه شود. در شهادتنامه، مشخصات و شغل و وسیله امرار معاش مدعی اعسار و عدم تمکن مالی او برای تأدیه هزینه دادرسی با تعیین مبلغ آن باید تصریح شده و شهود منشأ اطلاعات و مشخصات کامل و اقامتگاه خود را به طور روشن ذکر نمایند.

شهادت شهود و استشهادیه

دیدید؟ مهم ترین دلیل برای اثبات اعسار، شهادت شهوده. اما هر شهادتی هم قبول نیست. باید حداقل دو تا شاهد مرد (چون اعسار دعوایی غیرمالی محسوب میشه و طبق قانون آیین دادرسی مدنی، شهادت دو مرد لازمه) که از وضعیت مالی و زندگی شما کاملاً باخبرن، کتباً شهادت بدن. این شهادتنامه رو بهش میگن استشهادیه.

توی این استشهادیه باید دقیقاً مشخصات شما (مدعی اعسار)، شغلتون، درآمدتون و اینکه چرا نمی تونید هزینه های دادرسی رو بدید، نوشته بشه. از اون طرف، شهود هم باید مشخصات کامل خودشون، شغلشون، محل اقامت و مهم تر از همه، اینکه از کجا این اطلاعات رو درباره شما دارن، بنویسن. یادتون باشه، این استشهادیه حتماً باید ضمیمه دادخواست اعسار بشه؛ اگه نباشه، ممکنه دادخواستتون رد بشه. نکته دیگه اینکه شهود نباید از اقوام درجه یک شما باشن.

سایر دلایل و مستندات

البته فقط شهادت شهود نیست. شما می تونید هر مدرک دیگه ای که نشون دهنده عدم تمکن مالی شماست، به دادگاه ارائه بدید. مثلاً:

• گواهی حقوق (اگه کارمند هستید و حقوق کمی دارید).
• اجاره نامه (اگه مستأجرید و اجاره زیادی می دید).
• صورت جلسه معاینه محل (اگه مثلاً اموالتون تو یه منطقه دورافتاده است و کسی خریدارش نیست).
• لیست اموال (برای نشون دادن اینکه جز مستثنیات دین، دارایی دیگه ای ندارید).

این مدارک کمکی به دادگاه می کنه تا بهتر بتونه وضعیت مالی شما رو درک کنه و تصمیم درست بگیره.

نحوه رسیدگی دادگاه و صدور حکم اعسار (ماده 507 قانون آیین دادرسی مدنی)

بعد از اینکه دادخواست اعسار رو همراه با استشهادیه و مدارک دیگه تقدیم دادگاه کردید، حالا نوبت رسیدگیه. ماده 507 ق.آ.د.م چگونگی این رسیدگی رو توضیح میده:

ماده 507: مدیر دفتر ظرف دو روز از تاریخ وصول دادخواست اعسار، پرونده را به نظر قاضی دادگاه می رساند تا چنانچه حضور شهود را در جلسه دادرسی لازم بداند به مدعی اعسار اخطار شود که در روز مقرر شهود خود را حاضر نماید. مدیر دفتر نسخه دیگر دادخواست را برای طرف دعوای اصلی ارسال و در ضمن روز جلسه دادرسی را تعیین و ابلاغ می نماید. به هر حال حکم صادره در خصوص اعسار حضوری محسوب است.

رسیدگی خارج از نوبت و قبل از دعوای اصلی

یه نکته خیلی مهم اینه که دادگاه به دادخواست اعسار شما خارج از نوبت و قبل از رسیدگی به دعوای اصلی رسیدگی می کنه. یعنی اول تکلیف هزینه ها مشخص میشه، بعد میرن سراغ اصل پرونده. این خیلی خوبه چون باعث میشه پرونده اصلی شما به خاطر مشکلات مالی، معطل نمونه.

لزوم حضور شهود در دادگاه

قاضی ممکنه لازم بدونه که شهود شما حضوری هم در دادگاه حاضر بشن و شهادت بدن. پس آماده باشید که اگه دادگاه خواست، شهودتون رو برای جلسه دادگاه دعوت کنید. شهود باید آماده باشن تا در مورد وضعیت مالی شما توضیح بدن و به سوالات قاضی جواب بدن.

سرنوشت دعوای اصلی در صورت پذیرش یا رد اعسار

اگه دادگاه با اعسار شما موافقت کرد، دیگه نیاز نیست هزینه های دادرسی رو بدید و رسیدگی به دعوای اصلی شروع میشه. اما اگه دادگاه با اعسار شما موافقت نکرد و دادخواستتون رد شد، تا وقتی هزینه های دادرسی رو پرداخت نکنید، دادگاه به دعوای اصلی تون رسیدگی نمی کنه.

حکم اعسار حضوری است

همون طور که ماده 507 میگه، حکم اعسار همیشه حضوری محسوب میشه. این یعنی دیگه نمی تونید برای اون حکم، درخواست واخواهی (اعتراض به حکم غیابی) بدید. اگه به حکم اعتراض دارید، باید درخواست تجدیدنظر بدید.

آثار و پیامدهای حکم اعسار: چه انتظاراتی باید داشته باشیم؟

خب، فرض می کنیم دادگاه با اعسار شما موافقت کرده و یک حکم اعسار براتون صادر شده. حالا این حکم چه تأثیراتی روی پرونده شما داره؟ تا کجا می تونید ازش استفاده کنید؟ و آیا این حکم برای همیشه معتبره؟ این ها سوالات مهمی هستن که توی این بخش جوابشون رو پیدا می کنیم، البته با استناد به مواد قانونی مربوطه.

حکم اعسار برای کدام دعاوی اعتبار دارد؟ (ماده 508 و 509 قانون آیین دادرسی مدنی)

یکی از سوالات رایج اینه که اگه یه بار حکم اعسار بگیریم، برای همه پرونده هامون معتبره؟ قانون گذار برای این موضوع دو تا ماده مهم داره:

ماده 508: معافیت از هزینه دادرسی باید برای هر دعوا به طور جداگانه تحصیل شود ولی معسر می تواند در تمام مراحل مربوط به همان دعوا از معافیت استفاده کند.

ماده 509: در مورد دعاوی متعددی که مدعی اعسار بر یک نفر همزمان اقامه می نماید حکم اعساری که نسبت به یکی از دعاوی صادر شود نسبت به بقیه دعاوی نیز مؤثر خواهد بود.

معافیت برای یک دعوا در تمامی مراحل (ماده 508)

ماده 508 خیلی واضحه: شما باید برای هر پرونده ای که دارید، جداگانه درخواست اعسار بدید و حکم اعسار بگیرید. یعنی اگه شما الان یه پرونده ملکی دارید و اعسار گرفتید، اگه فردا یه پرونده دیگه مثلاً خانوادگی داشته باشید، نمی تونید از همون حکم اعسار قبلی استفاده کنید. باید برای پرونده جدید هم دوباره درخواست اعسار بدید. اما خبر خوب اینه که اگه برای همون پرونده ملکی اعسار بگیرید، دیگه تا آخرش (یعنی تو مراحل تجدیدنظر، فرجام و…) نیازی به پرداخت هزینه دادرسی ندارید و همون یک بار اعسار کافیه.

معافیت برای دعاوی متعدد همزمان علیه یک نفر (ماده 509)

این ماده یه استثنای جالبه! اگه شما همزمان چند تا دعوا علیه یک نفر داشته باشید (مثلاً همزمان هم دعوای الزام به تنظیم سند دارید هم دعوای مطالبه خسارت علیه همون یه نفر)، اگه برای یکی از این دعاوی اعسار بگیرید، دیگه لازم نیست برای بقیه شون هم جداگانه درخواست بدید و حکم اعسار برای همه اون دعاوی علیه همون یک نفر معتبره. پس یادتون باشه، این حالت دو تا شرط داره: همزمان باشه و علیه یک نفر.

سرنوشت حکم اعسار با فوت و رفع تمکن مالی (ماده 510، 511 و 514 قانون آیین دادرسی مدنی)

همون طور که قبلاً گفتیم، اعسار یه وضعیت موقتیه. پس اگه شرایط عوض بشه، حکم اعسار هم تحت تأثیر قرار می گیره.

ماده 510: اگر معسر فوت شود، ورثه نمی توانند از حکم اعسار هزینه دادرسی مورث استفاده نمایند، لکن فوت مورث در هر یک از دادرسی های نخستین و تجدیدنظر و فرجام مانع جریان دادرسی در آن مرحله نیست و هزینه دادرسی از ورثه مطالبه می شود، مگر آنکه ورثه نیز اعسار خود را ثابت نمایند.

یعنی اگه خدای نکرده کسی که اعسار گرفته فوت کنه، دیگه ورثه اش نمی تونن از اون حکم استفاده کنن. اگه بخوان پرونده رو ادامه بدن، یا باید خودشون هزینه ها رو بدن یا اگه خودشون هم معسر باشن، دوباره باید درخواست اعسار بدن و اثباتش کنن.

ماده 511: هرگاه مدعی اعسار در دعوای اصلی محکوم له واقع شود و از اعسار خارج گردد، هزینه دادرسی از او دریافت خواهد شد.

ماده 514: هرگاه معسر به تأدیه تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی متمکن گردد، ملزم به تأدیه آن خواهد بود. همچنین اگر با درآمدهای خود بتواند تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی را بپردازد دادگاه با در نظر گرفتن مبلغ هزینه دادرسی و میزان درآمد وی و هزینه های ضروری زندگی مقدار و مدت پرداخت هزینه دادرسی را تعیین خواهد کرد.

این دو ماده می گن اگه وضعیت مالی شما بهتر شد، یا اگه تو دعوای اصلی برنده شدید و اوضاعت خوب شد (مثلاً یه مبلغی رو از طرف مقابل گرفتید)، دیگه از اعسار خارج شدید و باید هزینه های دادرسی رو پرداخت کنید. دادگاه حتی می تونه با توجه به درآمد شما، تعیین کنه که چقدر و در چه مدتی این هزینه ها رو پرداخت کنید (مثلاً قسطی). پس یادتون باشه، اعسار دائمی نیست و تا وقتی معسر باشید به کارتون میاد.

مزایای اثبات اعسار از هزینه دادرسی: از معافیت تا وکیل معاضدتی (ماده 513 قانون آیین دادرسی مدنی)

خب، حالا که فهمیدیم حکم اعسار چه دامنه و محدوده ای داره، بیایید ببینیم اگه اعسارتون ثابت بشه، چه گل هایی به سرتون می خوره! ماده 513 ق.آ.د.م خیلی قشنگ این مزایا رو توضیح داده:

ماده 513: پس از اثبات اعسار، معسر می تواند از مزایای زیر استفاده نماید:

1. معافیت موقت از تأدیه تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی در مورد دعوایی که برای معافیت از هزینه آن ادعای اعسار شده است.
2. حق داشتن وکیل معاضدتی و معافیت موقت از پرداخت حق الوکاله.

معافیت از تمام یا قسمتی از هزینه دادرسی

مهمترین مزیت، همین معافیت از پرداخت هزینه دادرسیه. این معافیت می تونه کامل باشه (یعنی هیچی پرداخت نکنید) یا جزئی (یعنی فقط بخشی از هزینه ها رو بدید و بقیه اش رو ازش معاف بشید). این بستگی به تشخیص دادگاه و وضعیت مالی شما داره. اگه دادگاه ببینه واقعاً نمی تونید حتی بخش کوچکی از هزینه ها رو بدید، حکم به اعسار کامل میده، وگرنه ممکنه شما رو از پرداخت بخشی از هزینه ها معاف کنه و برای بقیه اش مثلاً حکم پرداخت اقساطی صادر کنه.

حق داشتن وکیل معاضدتی

این هم یکی از عالی ترین مزایای اعساره! اگه معسر بشید، می تونید از خدمات وکلای معاضدتی استفاده کنید. یعنی چی؟ یعنی کانون وکلا یا مرکز وکلای قوه قضائیه، یک وکیل رو برای شما معرفی می کنه و شما دیگه نیاز نیست حق الوکاله اش رو پرداخت کنید. اینجوری حتی اگه پول وکیل هم نداشته باشید، می تونید با کمک یک وکیل مجرب از حق خودتون دفاع کنید.

معافیت از حق الزحمه کارشناسی و سایر هزینه ها

بجز این ها، اگه اعسارتون ثابت بشه، معمولاً از پرداخت حق الزحمه کارشناسی و حتی هزینه های نشر آگهی (در مواردی که لازم باشه) هم معاف میشید. این یعنی یه نفس راحت می کشید و دیگه لازم نیست نگران این خرج های اضافی باشید. در واقع، قانون با این تدابیر، راه رو برای دسترسی به عدالت برای همه هموار کرده.

اعسار اشخاص حقوقی و تجار: وقتی قانون استثنا قائل می شود (ماده 512 قانون آیین دادرسی مدنی)

تا اینجا هرچی گفتیم درباره افراد عادی بود، یعنی کسایی که شغلشون تجارت نیست و شرکت هم ندارن. اما تکلیف تاجرها و شرکت ها چیه؟ اونا هم اگه پول نداشته باشن می تونن درخواست اعسار از هزینه دادرسی بدن؟ ماده 512 قانون آیین دادرسی مدنی جواب این سوال رو بهمون میده و اینجا یه استثنای مهم رو مطرح می کنه:

ماده 512: از تاجر، دادخواست اعسار پذیرفته نمی شود. تاجری که مدعی اعسار نسبت به هزینه دادرسی می باشد باید برابر مقررات قانون تجارت دادخواست ورشکستگی دهد. کسبه جزء مشمول این ماده نخواهند بود.

تفاوت تجار و اشخاص حقوقی با بقیه

همون طور که این ماده می گه، اگه شما تاجر باشید یا یه شرکت (شخص حقوقی) داشته باشید، نمی تونید درخواست اعسار از هزینه دادرسی بدید. قانون برای این گروه، راهکار دیگه ای رو پیش بینی کرده: اعلام ورشکستگی. دلیلش هم اینه که وضعیت مالی تجار و شرکت ها پیچیده تره و قانون تجارت برای رسیدگی به این شرایط، مقررات خاص خودش رو داره. وقتی یه تاجر ورشکست میشه، دیگه اعسار معنی نداره و باید طبق قوانین ورشکستگی باهاش رفتار بشه. این شامل تمام شرکت ها و مؤسسات تجاری میشه.

تکلیف کسبه جزء در قانون اعسار

اما یه قسمت مهم تو ماده 512 هست که میگه: کسبه جزء مشمول این ماده نخواهند بود. این یعنی چی؟ یعنی اون بقال سر کوچه مون، یا اون آرایشگری که مغازه کوچیک داره، یا خیاطی که از کسب و کارش امرار معاش می کنه و کسب و کارش خیلی بزرگ و پیچیده نیست، جزو کسبه جزء محسوب میشه و اگه پول نداشته باشه، می تونه درخواست اعسار از هزینه دادرسی بده. قانون بین یه تاجر بزرگ یا یه شرکت سهامی عام با یه کاسب کوچیک فرق گذاشته و این خیلی خوبه. پس اگه شغل کوچیکی دارید و به عنوان تاجر بزرگ شناخته نمیشید، نگران نباشید و می تونید از نهاد اعسار استفاده کنید.

نکات تکمیلی و کاربردی درباره اعسار از هزینه دادرسی

تا اینجا خیلی از مواد قانونی و جزئیات مربوط به اعسار از هزینه دادرسی رو با هم بررسی کردیم. اما چند تا نکته تکمیلی و کاربردی هم هست که دونستنشون می تونه حسابی به کارتون بیاد و دید بهتری از این موضوع بهتون بده.

آیا اعسار از پرداخت نصف هزینه دادرسی هم داریم؟

بله، گاهی اوقات پیش میاد که دادگاه با بررسی شرایط مالی شما به این نتیجه می رسه که شما نه کاملاً معسر هستید و نه کاملاً متمکن. یعنی توانایی پرداخت کل هزینه ها رو ندارید، اما می تونید بخشی از اون رو پرداخت کنید. در این حالت، دادگاه می تونه شما رو از پرداخت نصف (50 درصد) هزینه دادرسی معاف کنه و برای نصف دیگه، مثلاً حکم به پرداخت اقساطی بده یا بهتون بگه باید اون بخش رو پرداخت کنید. پس اعسار همیشه به معنی معافیت کامل نیست و ممکنه فقط شامل بخشی از هزینه ها بشه.

امکان پرداخت قسطی هزینه دادرسی

یکی از راه هایی که دادگاه برای کمک به افراد در پرداخت هزینه های دادرسی در نظر می گیره، امکان پرداخت اقساطیه. اگه دادگاه اعسار شما رو پذیرفت ولی دید که می تونید در آینده و با درآمدهای جاری تون هزینه ها رو پرداخت کنید، ممکنه مبلغ کل هزینه ها رو به صورت قسطی براتون تعیین کنه. یعنی شما به جای اینکه یکجا یه مبلغ زیاد رو پرداخت کنید، اون رو در چند قسط مشخص و در بازه های زمانی معین، به دادگاه می پردازید. این راهکار خیلی به افراد کمک می کنه تا تحت فشار مالی قرار نگیرن و بتونن دعواشون رو پیگیری کنن.

اگر دادخواست اعسار رد شد، چه باید کرد؟ (پاسخ به یک دغدغه واقعی)

گاهی اوقات، با اینکه فکر می کنید واقعاً معسر هستید، دادگاه به دلایلی (مثل کافی نبودن مدارک، یا قوی نبودن شهادت شهود) دادخواست اعسار شما رو رد می کنه. در این حالت، ممکنه سرخورده بشید و فکر کنید دیگه راهی نیست. اما نگران نباشید! این پایان راه نیست.

اگه دادخواست اعسار شما رد شد، می تونید به این رأی اعتراض کنید. چون همون طور که قبلاً گفتیم، رأی دادگاه در مورد اعسار، حضوری محسوب میشه و قابل واخواهی نیست، اما قابل تجدیدنظرخواهی هست. یعنی می تونید از رأی دادگاه بدوی در دادگاه تجدیدنظر استان، درخواست بررسی مجدد کنید. برای این کار، باید دلایل جدیدتری ارائه بدید یا نواقص پرونده قبلی رو برطرف کنید. مثلاً اگه شهادت شهودتون کافی نبوده، می تونید با شهود قوی تر یا مدارک محکم تر، دوباره شانس خودتون رو امتحان کنید.

یک سوال رایج از کاربران این است که اگر در بورس سهام داشته باشم (مثل سهام عدالت) آیا باز هم می توانم ادعای اعسار کنم؟
جواب این است که داشتن سهام، حتی سهام عدالت، می تواند به عنوان دارایی شما محسوب شود. دادگاه برای تشخیص اعسار، مجموع دارایی ها و توانایی شما در تبدیل آن به نقد را بررسی می کند. اگر ارزش سهام شما قابل توجه باشد و دادگاه تشخیص دهد که می توانید با فروش آن یا وثیقه گذاشتن آن، هزینه دادرسی را تأمین کنید، ممکن است درخواست اعسار شما را رد کند. این موضوع به تشخیص قاضی و میزان ارزش سهام شما بستگی دارد. در چنین مواردی، بهتر است از یک وکیل متخصص مشورت بگیرید تا بتوانید وضعیت مالی خود را به درستی به دادگاه توضیح دهید و دلایل موجهی برای عدم امکان استفاده از سهام برای پرداخت هزینه دادرسی ارائه کنید.

نمونه دادخواست اعسار از هزینه دادرسی: راهنمای عملی

خب، حالا که همه چیز رو درباره اعسار از هزینه دادرسی فهمیدیم، وقتشه که یه نمونه عملی از دادخواست اعسار رو با هم ببینیم. این بخش بهتون کمک می کنه تا اگه تصمیم گرفتید خودتون دادخواست بدید، یه الگوی درست و حسابی داشته باشید و بدونید هر قسمت رو چطور پر کنید.

فرم خام دادخواست اعسار

این یک نمونه کلی از دادخواست اعساره که باید با اطلاعات خودتون پرش کنید:

بسمه تعالی

ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان [نام شهرستان]

با سلام و احترام

اینجانب [نام و نام خانوادگی خواهان] فرزند [نام پدر خواهان] به شماره ملی [شماره ملی خواهان] و آدرس [نشانی کامل و دقیق خواهان شامل کد پستی]، خواهان دعوای [نوع دعوای اصلی، مثلاً: مطالبه وجه یا الزام به تنظیم سند رسمی] در پرونده شماره [شماره پرونده اصلی] به استحضار می رساند:

خوانده: آقای/خانم [نام و نام خانوادگی خوانده دادخواست اعسار] فرزند [نام پدر خوانده] به شماره ملی [شماره ملی خوانده] آدرس: [نشانی کامل و دقیق خوانده دادخواست اعسار شامل کد پستی]

خواسته: درخواست صدور حکم اعسار از پرداخت هزینه دادرسی در پرونده کلاسه [شماره کلاسه پرونده اصلی]

شرح دادخواست:
به موجب پرونده کلاسه [شماره کلاسه پرونده اصلی] که در شعبه محترم [شماره شعبه دادگاه اصلی] در حال رسیدگی می باشد، اینجانب خواهان دعوای [نوع دعوای اصلی] می باشم. با توجه به وضعیت مالی نامناسب اینجانب و عدم کفایت دارایی و یا عدم دسترسی به مال خود، در حال حاضر قادر به تأدیه هزینه های دادرسی مربوط به پرونده فوق الذکر نمی باشم. لذا مستنداً به ماده 504 قانون آیین دادرسی مدنی، تقاضای رسیدگی و صدور حکم اعسار از پرداخت کلیه هزینه های دادرسی (اعم از هزینه دادخواست، کارشناسی، نشر آگهی و ...) را دارم.

دلایل و مستندات:
1. استشهادیه محلی به گواهی دو نفر از مطلعین از وضعیت مالی اینجانب (ضمیمه دادخواست).
2. گواهی عدم تمکن مالی/ فیش حقوقی (در صورت وجود و دلالت بر عدم تمکن).
3. اجاره نامه ملک مسکونی (در صورت استیجاری بودن محل سکونت).
4. سایر مدارک مثبته عدم تمکن مالی (مانند لیست اموال و...)

نام و نام خانوادگی خواهان
امضاء

راهنمای پر کردن دادخواست: نکته به نکته

وقتی می خواید این دادخواست رو پر کنید، به این نکات توجه کنید:

• عنوان و ریاست محترم دادگاه: عنوان رو بنویسید ریاست محترم دادگاه عمومی حقوقی شهرستان [نام شهرستان محل دادگاه اصلی].
• اطلاعات خواهان: اطلاعات کامل خودتون (نام، نام خانوادگی، نام پدر، شماره ملی، آدرس دقیق همراه با کد پستی) رو بنویسید.
• اطلاعات خوانده: در دادخواست اعسار از هزینه دادرسی، خوانده معمولاً طرف مقابل در دعوای اصلی شماست که با پذیرش اعسار شما، هزینه های دادرسی رو در نهایت (در صورت محکومیت خودش) پرداخت می کنه. اطلاعات کامل و دقیق اون رو هم بنویسید.
• خواسته: خواسته رو دقیق بنویسید درخواست صدور حکم اعسار از پرداخت هزینه دادرسی در پرونده کلاسه [شماره کلاسه پرونده اصلی].
• شرح دادخواست: در این قسمت، باید توضیح بدید که چرا نمی تونید هزینه های دادرسی رو بدید. به پرونده اصلی تون اشاره کنید، شماره کلاسه و شعبه اش رو بنویسید. بگید که وضعیت مالیتون چطوره و چرا درخواست اعسار دارید. حتماً به ماده 504 ق.آ.د.م هم اشاره کنید.
• دلایل و مستندات: مهم ترین بخش اینجاست. حتماً استشهادیه شهود رو ضمیمه کنید. اگه مدارک دیگه ای مثل فیش حقوقی کم، اجاره نامه، گواهی بانکی (برای نشون دادن موجودی کم حساب) یا هر سند دیگه ای دارید که وضعیت مالیتون رو نشون میده، اون ها رو هم ضمیمه کنید. هرچی مدارکتون کامل تر باشه، شانس موفقیتتون بیشتره.

پر کردن دقیق و کامل این دادخواست، خصوصاً بخش دلایل و مستندات، نقش مهمی تو پذیرش اعسار شما داره. اگه سوال یا ابهامی داشتید، حتماً با یک وکیل مشورت کنید تا راهنمایی تون کنه.

نتیجه گیری: با آگاهی از قانون، حق خود را مطالبه کنید

همان طور که دیدیم، مواد قانونی اعسار از هزینه دادرسی ابزاری قدرتمند و حیاتی در نظام حقوقی ماست تا هیچ کس به خاطر مشکلات مالی، از احقاق حق خودش باز نمونه. از ماده 504 قانون آیین دادرسی مدنی که مفهوم اصلی اعسار رو تعریف می کنه، تا مواد 505 تا 514 که جزئیات مربوط به مرجع رسیدگی، مدارک لازم، آثار حکم و حتی استثنائات اون رو توضیح میدن، همه و همه دست به دست هم دادن تا عدالت برای همه در دسترس باشه.

امیدواریم با خوندن این مقاله، دید کاملی نسبت به اعسار از هزینه دادرسی پیدا کرده باشید. شناخت دقیق این مواد قانونی و فرایند مربوط به اون، به شما کمک می کنه تا با آگاهی کامل وارد مراحل قانونی بشید و بتونید از حقوق خودتون دفاع کنید. در نهایت، اگه با چالش های مالی برای پیگیری پرونده هاتون روبرو شدید، حتماً از این امکان قانونی استفاده کنید و اجازه ندید وضعیت اقتصادیتون مانع از رسیدن به حقتون بشه. در مسیر پر پیچ و خم قانون، همیشه مشاوره با یک وکیل متخصص می تونه چراغ راهتون باشه و بهترین نتیجه رو براتون رقم بزنه.