خاطرات چلنگر ماسوله از آهنگری هایی که بسته شد

پیشتاز/گیلان شکل گیری شهر تاریخی ماسوله، به خاطر وجود معادن متعدد آهن و صنعت فلزکاری در «کهنه ماسوله» بود. حرفه ی چلنگری یا آهنگری، یکی از صنایع فعال در ماسوله بود. به نحوی که ابزارهای آهنی مورد نیاز در گیلان و استان های همجوار در ماسوله تولید می شد، اما امروز این حرفه از بین رفته است.

شهر تاریخی ماسوله، زمانی تمامی ابزارهای آهنی گیلان و بعضا استان های همجوار را تامین می کرد. این شهر در زمان «فتحعلیشاه قاجار» برای توپخانه ایران گلوله می ساخت. شهری که شکل گیری اش بخاطر آهنگرانی بود که سنگ آهن معادن «کهنه ماسوله» را استخراج می کردند.

حرفه چلنگری یا آهنگری، یکی از صنایع فعال در ماسوله بود. به گفته اهالی تا یک دهه پیش ماسوله 40 آهنگر داشت و حالا در شهر ماسوله، تنها استادکار آهنگری با کهولت، اندک ابزارهای آهنی می سازد.

اگر تا دو ماه پیش بادهای سرد اجازه نمی داد در شهر تاریخی ماسوله توقف کنیم، این روزها آفتاب داغ بر دامنه کوهی می تابد که خانه های پلکانی ماسوله را در بر گرفته است. بی دلیل نبود که نام قدیم این شهر «خورتاب خانی» خوانده می شد، انگار شعله های تند خورشید که از پشت رشته کوه های «ماسوله داغ» می تابد، کوره های ذوب آهن را نیز داغ می کرد.

از گرمای تفتیده به سایه سار «کفا بازار» ماسوله می روم. هنوز درب های چوبی و تاشوی همه حجره ها گشوده نشده است. در میانه بازار، صدای چکشی که بر سندان می خورد، مرا به سمت چلنگری (آهنگری) ماسوله می کشاند. «جبار حاتم» افزون بر 70 سال سن دارد و چلنگری را شغل آبا و اجدادی اش معرفی می کند. خانه و کارگاه اصلی اش در محله «کش سر علیا» ماسوله است و به گفته خودش در این حجره تنها کارهای جزیی را انجام می دهد. سقف چوبی حجره اش با کوره کوچکی که با ذغال گرم می شود، سیاه و دودزده است.

همانطور که «گرباز» (وسیله ای برای شخم زدن شالیزار) را به یک مشتری تعرفه می کند، می گوید: زمانی در ماسوله 40 آهنگری فعال بود، هر آهنگر پنج تا 6 نفر کارگر داشت، 35 نفر چاقوساز حرفه ای داشتیم، از زنجان می آمدند و در ماسوله چاقو می خریدند. تمام ابزارهای کشاورزی گیلان، مازندران، زنجان و خلخال را ماسوله ای ها می ساختند. اکنون بچه های من حاضر نیستند حرفه آهنگری را دنبال کنند. زمانی ماسوله 3500 خانوار داشت، چند کاروانسرا داشت و از استان های همجوار مثل زنجان، خلخال و اردبیل میوه و خشکبار و گندم می آوردند و ابزارهای آهنی از ما می خریدند، اما الان یک تعداد پیرمرد و پیرزن در ماسوله باقی مانده است.

در گوشه حجره، یک «تفنگ» قرار دارد و با سوال من توضیح می دهد: تفنگ برنو در اصل مال شوروی بود، اما ماسوله ای ها هم می ساختند. برنو تک گلوله بود، ولی 10 تا پشت سر هم خشاب می خورد. در ماسوله 20 تا تفنگساز داشتیم که همه فوت کردند، آخری «حاج مختار مهدی زاده» بود که 10 سال پیش فوت کرد. پدربزرگم تعریف می کرد معدن ماسوله که ریزش کرد، از شوروی آهن را به ماسوله می آوردند.

سرش را از حجره بیرون می آورد و با اشاره به کوهی که هنوز در قله اش برف دیده می شود، می گوید: معادن آهن ماسوله در دامنه «گُوروَن» است. تونل هایش هنوز هست، البته دهانه بعضی از معادن بعد از زلزله سال 1369 بسته شده است.

او در پاسخ به این سوال که آیا هنوز معادن، سنگ آهن دارند؟، می گوید: سنگ آهن دارد، ولی هنوز نرسیده است. مثل میوه روی درخت می ماند، آهن هم باید در دل کوه آماده برداشت شود. به ییلاق خلیل دشت که بروید، آب رودخانه قرمز رنگ است، بخاطر زنگ آهنی است که کوه دارد.

لویی رابینو، نایب کنسول انگلیس در رشت در اوایل قرن بیستم، از ماسوله دیدن کرده بود. در زمان وی ماسوله 400 دکان، 3500 نفر جمعیت و 700 نفر خانوار داشته است. به گفته او «در نزدیکی منجیل و ماسوله و مرز ولایت خلخال که مجاور آن است ذغال سنگ، مس و آهن دیده می شود. مردم ماسوله اکثرا چموش دوز و آهنگرند. بیشتر آلات آهنی که در دهکده های گیلان به کار می رود از کارهای صنعتی آهنگران ماسوله است. آلات آهنی ماسوله مانند کارهای دباغی آنجا شهرت دارد.»

وی به نقل از «ج. ه لیدل» که در سال 1308 هجری این محل را دیده است، می نویسد: «در معدنی که 12 کیلومتری جنوب ماسوله است، رگه های آهن وجود دارد که می گویند از زمان های بسیار قدیم مورد استخراج قرار گرفته است. به علت قرار گرفتن این رگه ها در ارتفاع زیاد جز در فصل تابستان نمی توانند در آن کار بکنند. میان مردم بومی گیلان ماسوله به علت داشتن معدن آهنی که در کوه و کوره آهنگران که نزدیک ییلاق خلیل دشت است، شهرت فراوانی دارد.»

رابینو همچنین می نویسد: «کارگران معدن عقیده دارند که این رگه ها عمودی است و در حدود 9 متر عمق دارد ولی نمی توان به گفته آنها اعتماد کرد. آهن استخراج شده را در 6 یا هفت کوره که با ذغال چوب روشن می شود، ذوب می کنند. شکل کوره ها گنبدی است که یکی از کوره ها در فاصله 6 و نیم کیلومتری شهر قرار دارد و به کار مشغول است. ما به دیدن آن رفتیم. این کوره از داخل 90 سانتیمتر قطر و یک و نیم متر ارتفاع دارد و آن را با خاک رس و سنگ می سازند. دَم هایی که برای کوره ها کار گذاشته اند، دستی است. یکی از قطعات آهن که از کوره خارج شده بود 20 سانت و 15 سانتیمتر ضخامت داشت و می گویند چنانچه کوره کار بکند می تواند روزانه در حدود 400 کیلو محصول بدهد. از زمانیکه دهانه معدن با ریزش سنگ مسدود شد، دیگر از آن آهن استخراج نمی شود.»(نک، ولایت دارالمرز گیلان)

یک باستان شناس، علت شکل گیری «ماسوله» را بخاطر وجود معادن آهن، صنعت فلزکاری و تجارت مصنوعات فلزی عنوان می دارد. میثم نواییان، در اثبات این ادعا به کاوش های یک هییت باستان شناسی در ماسوله اشاره نموده و می افزاید: بجز کاوش های نخستین که در سال 1374 در کهنه ماسوله صورت گرفت، یک هییت باستان شناسی دیگر به سرپرستی شادروان «بهروز همرنگ» در تابستان 1391 به قصد لایه نگاری معادن و یافتن کارگاه های ذوب آهن کوه های اطراف ماسوله در آنجا مستقر شدند.

نواییان که خود همراه این هییت باستان شناسی بوده، توضیح می دهد: فرضیه نخست ما این بود که عامل شکل گیری شهر ماسوله -که کشاورزی و دامپروری گسترده ای ندارد- چیست و چگونه چنین شهری با این قدمت و معماری پلکانی در دل کوه ایجاد شده است. وی به حفاری های باستان شناسی در کهنه ماسوله اشاره کرده و یادآور می شود: خاکبرداری و لایه نگاری های سال 1374 در کهنه ماسوله نشان داد که در این منطقه کوره های ذوب آهن وجود داشته است و ادامه لایه نگاری ها در سال 91 در مناطق کهنه ماسوله، خُج خونی، گورون ماسوله، خلیل دشت و… این یافته ها را تکمیل کرد و هییت باستان شناسی توانست چندین معدن، کوره های متعدد ذوب آهن بخصوص در حاشیه و کناره رودخانه، کارگاه های ذوب و فلزکاری را کشف کند.

این باستان شناس نتیجه این یافته ها را تکمیل کرده و یادآوری می کند: بررسی خواص شیمیایی و متالوگرافی آهن اسفنجی منطقه «روباره» و پسماندهای کشف شده در منطقه ماسوله نشان می دهد در کارگاه های فلزکاری آن زمان، وزش باد برای احتراق سوخت کافی نبوده و از طریق چکش کاری و استفاده از آهک برای کاهش دما و خرد کردن سنگ های آهن استفاده می کردند. وجود لوله های سفالین (تنبوشه) حاوی آهن مذاب شده در بستر و کناره های رودخانه خلیل دشت و کهنه ماسوله نشان می دهد استادکاران از نیروی مکانیکی آب هم برای دمیدن کوره ها استفاده می کردند.

نواییان یکی از علت های جابجایی کوره های ذوب آهن را تمام شدن ذخایر معدن می داند و می افزاید: با تمام شدن رگه های آهن، محل کوره ها به مکان نزدیک به معدن تازه کشف شده، منتقل شده است. سنگ آهن را از معدن «خلیل دشت» استخراج می کردند و پس از حمل بوسیله «ورزا» (گاو نر) به کهنه ماسوله می آوردند و در کوره های ذوب آهن حرارت می دادند.

این پژوهشگر دلایل از بین رفتن کارگاه های ذوب آهن در ماسوله را نیز تشریح کرده و می افزاید: ریزش تونل معدن آهن گورون، در 150 سال پیش شاید یکی از مهمترین عوامل رکود صنعت فلزکاری در ماسوله باشد. پس از آن شاهدیم آهن های قالبی و میلگرد از «بادکوبه شوروی» به ماسوله آورده می شد و صنعتگران از آهن آماده شده در ساخت مصنوعات استفاده می کردند.

وی با اشاره به یادداشت های معدنچی باشی روس می گوید: او بعد از شیوع طاعون از معادن آهن «کهنه ماسوله» بازدید کرده و نوشته است که بیش از 400 سال این معادن سابقه فعالیت داشته و کارگران معدن بخاطر شیوع طاعون به 600 خانوار کاهش یافته است. بنابراین می توان نتیجه گرفت با از بین رفتن نیروی کار، صنعت فلزکاری ماسوله آسیب جدی می بیند.

پایان خبر پیشتاز