خلاصه کتاب من منچستریونایتد را دوست دارم (نویسنده مهدی یزدانی خرم)

کتاب من منچستریونایتد را دوست دارم نوشته مهدی یزدانی خرم، اثری عجیب و پررمز و راز است که با وجود نام فوتبالی اش، هیچ ربطی به دنیای فوتبال ندارد! این رمان یک سفر پر پیچ و خم و تلخ در دل تاریخ معاصر ایران است که با زبانی خاص و فضایی سوررئال، خواننده را میخکوب می کند.
اگر دل تان می خواهد بدون اینکه کل کتاب را بخوانید، بفهمید این کتاب پر سروصدا دقیقا درباره چیست و چرا اینقدر متفاوت و جنجالی شده، جای درستی آمده اید. قرار است اینجا با هم برویم سراغ راز و رمزهای این کتاب و از ابهامات اسمش تا داستان و سبک نوشتن مهدی یزدانی خرم را موشکافی کنیم. آماده اید برای یک غافلگیری ادبی؟ پس با ما همراه باشید.

اولین ابهام: چرا منچستریونایتد؟! رمزگشایی از نام کتاب

خب، بیایید از همان اول گره ی بزرگ قضیه را باز کنیم؛ این کتاب هیچ ربطی به باشگاه فوتبال منچستریونایتد یا کلاً دنیای فوتبال ندارد، باور کنید! این اولین شوکی است که با شنیدن اسم کتاب به آدم وارد می شود. احتمالا مثل من، شما هم اولش فکر کردید با یک رمان ورزشی یا نوستالژیک فوتبالی طرف هستید، اما مهدی یزدانی خرم حسابی شیطنت کرده و با این اسم گذاری، یه جورایی هم کنایه زده، هم شوخی تلخ کرده و هم یک عالمه ارجاع پنهان قایم کرده.

این سبک نام گذاری، یکی از ویژگی های رمان های پست مدرن است که یزدانی خرم هم مثل خیلی از هنرمندان دیگه مثل کوئنتین تارانتینو، ازش استفاده کرده. یادتان هست تارانتینو اسم یکی از فیلم های مهمش رو گذاشته بود Pulp Fiction یعنی داستان های عامه پسند؟ در حالی که فیلمش اصلا عامه پسند نبود! اینجا هم دقیقا همین ماجراست. نویسنده خودش هم جایی گفته تارانتینویی هستم و متأثر از زیبایی شناسی مسیحی. پس این نام گذاری نامتعارف، بخشی از هویت هنری خود نویسنده است. هدفش هم اینه که ذهن تان را به چالش بکشد و شما را از همان اول بازی بدهد. این اسم گذاری فضایی سوررئال و متناقض ایجاد می کند که نشان می دهد قرار نیست با یک داستان عادی و خطی سروکار داشته باشید. انگار نویسنده از همان اول می گوید: حواس تان باشد، اینجا همه چیز آن طور که به نظر می رسد نیست! این نام، خودش اولین قدم برای ورود به دنیای مبهم و پر از لایه ی کتاب است.

مشخصات کلیدی و افتخارات کتاب من منچستریونایتد را دوست دارم

حالا که فهمیدیم اسم کتاب چه بازیگوشی هایی دارد، بیایید برویم سراغ جزئیات خود کتاب. من منچستریونایتد را دوست دارم برای اولین بار در سال 1391 شمسی منتشر شد و حسابی سر و صدا کرد. این کتاب را نشر چشمه در مجموعه قفسه آبی خودش منتشر کرده که شامل کتاب های قصه محور و ژانری است. رمان خیلی قطور نیست؛ حدود 225 صفحه از قطع رقعی دارد و از چهار بخش اصلی تشکیل شده.

فقط استقبال مخاطبان نبود که این کتاب را معروف کرد، بلکه منتقدان هم حسابی تحسینش کردند. مثلاً عمر ایلهان، منتقد سرشناس ترکیه ای بعد از انتشار نسخه ترکی کتاب، گفته بود: مهدی یزدانی خرم، جان دوس پاسوس [نویسنده ی آمریکایی] را به یادم می آورد. این یک مقایسه مهم است، چون جان دوس پاسوس یکی از نویسنده های بزرگ ادبیات آمریکاست.

این کتاب فقط در ایران محبوب نشد؛ «من منچستریونایتد را دوست دارم» به زبان های مهم دیگری مثل انگلیسی، آلمانی، ایتالیایی و ترکی استانبولی هم ترجمه شده است. این استقبال بین المللی نشان دهنده ی ارزش ادبی و جهانی اثر است. جدای از این ها، کلی جایزه و عنوان معتبر هم به دست آورده:

• برگزیده سومین دوره جایزه ادبی هفت اقلیم
• برنده اول جشنواره ادبی بوشهر

این ها فقط بخشی از افتخاراتی است که این رمان متفاوت کسب کرده. این جوایز و ترجمه ها نشان می دهد که با یک کتاب معمولی طرف نیستیم، بلکه اثری عمیق و پرمغز پیش رو داریم که توانسته هم نظر مخاطب عام و هم نظر منتقدان حرفه ای را جلب کند.

خلاصه داستان: سفری تلخ و هذیانی در تاریک ترین برهه های تاریخ ایران

حالا برویم سر اصل مطلب: داستان کتاب من منچستریونایتد را دوست دارم درباره چیست؟ خط اصلی داستان خیلی پیچیده است، اما اگر بخواهیم ساده اش کنیم، ماجرا از جایی شروع می شود که یک دانشجوی تاریخ متوجه می شود به بیماری سرطان مبتلا شده. این دانشجوی مریض و دل زده از دنیا، شروع می کند به قدم زدن در خیابان های پاییزی تهران و ذهنش پر می کشد به گذشته.

روایت داستان به صورت دانای کل است، یعنی نویسنده از بالای سر همه چیز را می بیند و همه چیز را می داند. این دانشجو در دهه هشتاد زندگی می کند، اما ذهنش او را به دهه های بیست و سی شمسی پرتاب می کند. یعنی درست زمانی که ایران توسط متفقین اشغال شده و اتفاقات مهمی مثل شهریور 1320 و مرداد 1332 در حال وقوع است.

اما یک نکته مهم: این کتاب صرفاً یک داستان تاریخی نیست که بخواهد وقایع را مو به مو شرح دهد. نه! یزدانی خرم از تاریخ به عنوان یک بستر انتزاعی استفاده کرده. خودش هم در ابتدای کتاب از قول مارسل پروست نقل قول می کند:

گور پدر تاریخ!

این جمله کلیدی است! یعنی هدف نویسنده روایت تاریخ خشک و خالی نیست، بلکه می خواهد از دل وقایع تاریخی، به مضامین عمیق تری مثل خشونت، پوچی، بی تفاوتی و فساد بپردازد. داستان پر از پرش های ذهنی و زمانی است، مثل پازلی که تکه هایش پراکنده است و خواننده باید خودش آن ها را کنار هم بگذارد. همین ساختار پازل گونه، تعلیق زیادی ایجاد می کند و شما را مدام دنبال خودش می کشاند تا ببینید ته این ماجراها به کجا می رسد. داستان یک جورهایی فانتزی و فراواقع گرایانه (سوررئالیسم) است و هاله های ابهام زیادی دارد که نویسنده آگاهانه آن ها را تقویت می کند تا فضایی توهمی به اثرش بدهد.

صحنه ها و رویدادهای کلیدی زیادی در داستان اتفاق می افتد که بدون لو دادن کامل جزئیات می توان به آن ها اشاره کرد: مثلاً ورود ژنرال رومل به تهران، صحنه های آتش زدن روزنامه ها در باغچه، و یک عالمه اتفاق خشن و تلخ دیگر که در ادامه بیشتر درباره شان صحبت می کنیم. این داستان قرار است شما را به دل تاریک ترین و پرتلاطم ترین برهه های تاریخ ایران ببرد، اما نه آن طور که فکرش را می کنید.

سبک و تکنیک های ادبی مهدی یزدانی خرم در این اثر

یکی از دلایل اصلی که من منچستریونایتد را دوست دارم اینقدر متفاوت و خاص شده، سبک نگارش و تکنیک های ادبی ویژه ای است که مهدی یزدانی خرم در آن به کار برده. بیایید چند تا از مهم ترین این تکنیک ها را با هم بررسی کنیم:

الف) جریان سیال ذهن (Stream of Consciousness)

اسم جریان سیال ذهن شاید کمی پیچیده به نظر برسد، اما اگر بخواهیم ساده اش کنیم، یعنی نویسنده سعی می کند افکار، احساسات و خاطرات شخصیت را همان طور که بی نظم و پشت سر هم در ذهن جاری می شوند، روی کاغذ بیاورد. انگار داریم مستقیم به مغز شخصیت نگاه می کنیم!

در این سبک، پرش های زمانی و مکانی خیلی زیاد است. گاهی یکهو از حال می رویم به گذشته و دوباره برمی گردیم. جمله ها ممکن است از نظر دستوری کمی به هم ریخته باشند و بیشتر از اینکه به واقعیت عینی بپردازد، به چیزهایی که در ذهن شخصیت می گذرد، یعنی انتزاع ها، می پردازد. یزدانی خرم در من منچستریونایتد را دوست دارم از این سبک خیلی خوب استفاده کرده، مخصوصاً با دیدگاه دانای کل و حدیث نفس. این کار باعث شده فضای داستان یک جورهایی توهمی و رویاگونه شود و مرز بین حقیقت و واقعیت خیلی محو شود. شما هیچ وقت نمی دانید دقیقا چه چیزی واقعیت دارد و چه چیزی فقط در ذهن شخصیت می گذرد.

ب) پلورالیسم انتقادی و هجو ایدئولوژی ها

در این رمان، یزدانی خرم یک نگاه تکثرگرایانه دارد، اما نه از آن نوع که همه چیز را قبول کند و تأیید کند. برعکس! او همه گروه ها و ایدئولوژی ها را به نقد می کشد و حتی آن ها را به پوچی می رساند. چه کسانی؟ تقریباً همه! از طرفداران هیتلر گرفته تا کمونیست ها، مذهبی ها، سلطنت طلب ها و خلاصه هر گروه سیاسی-اجتماعی که در دهه های بیست و سی شمسی وجود داشته.

نویسنده این گروه ها و ایدئولوژی ها را انسان هایی توخالی، ابله و ناتوان به تصویر می کشد. انگار می خواهد بگوید همه این دعواها و ادعاها، آخرش به ناکجا آباد می رسد و هیچ کس واقعا به فکر مردم یا آینده کشور نیست. این رویکرد، تصویر تلخ و سیاهی از ایران در آن برهه تاریخی به ما می دهد و تمام کلیشه های گذشته گرایی و نوستالژیک را زیر سوال می برد.

ج) تاثیر جان دوس پاسوس و زیبایی شناسی مسیحی

همانطور که قبلا هم اشاره شد، منتقد ترکیه ای، یزدانی خرم را با جان دوس پاسوس مقایسه کرده بود. دوس پاسوس، نویسنده بزرگی بود که بیشتر به خاطر نقد نقایص اجتماعی و سرمایه داری شناخته می شود. مهدی یزدانی خرم هم در این کتاب، با تصویری که از گروه های مختلف ارائه می دهد، آن ها را ضعیف، ناتوان و حتی خودفروخته نشان می دهد.

او معتقد است که همین ضعف ها و نبود تعهد و تخصص در میان همه گروه ها، باعث شد ایران در آن مقطع تاریخی به این وضع بیفتد و حتی اولین نهضت ملی دموکراتیکش هم شکست بخورد. فاجعه از نظر نویسنده اینجاست که همه بودند، اما هیچ کس واقعاً کاری نکرد یا توانایی اش را نداشت. همچنین، یزدانی خرم خودش گفته که از زیبایی شناسی مسیحی تأثیر گرفته است. این نکته نشان می دهد که دیدگاه هنری او ریشه های عمیق تری دارد و فقط به ادبیات فارسی محدود نمی شود.

د) شخصیت پردازی و نقش ابر دانای کل

یک ویژگی جالب دیگر در این کتاب، نداشتن اسم خاص برای شخصیت هاست. یعنی با دانشجو، پیرمرد، دختر هفده ساله و امثال این ها سروکار داریم، نه با اسم هایی مثل علی یا فاطمه. چرا؟ شاید چون نویسنده می خواهد بگوید فردیت در این داستان مهم نیست و همه این ها تیپ هایی از آدم ها هستند که در جامعه آن روزگار حضور داشتند. یا شاید می خواهد بی اهمیتی و پوچی زندگی ها را نشان دهد.

راوی در این کتاب، یک ابر دانای کل است. یعنی نه تنها از تمام افکار و احساسات شخصیت ها خبر دارد، بلکه حتی ریزترین جزئیات ذهنی و جسمی آن ها را هم می داند. او حتی از راز مردگان و اشیاء بی جان خبر دارد و به آن ها جان می دهد. مثلاً یک مسلسل یا یک سیگار نیم کشیده هم در این داستان روح و شعور دارد! این راوی حتی ارواح سرگردان و ارواح خیر و شر را هم می بیند و با آن ها همراه می شود. این نوع شخصیت پردازی، فضای عجیب و غریبی به داستان می دهد که در آن هیچ چیز عادی نیست.

مضامین عمیق و پیام های پنهان کتاب

کتاب من منچستریونایتد را دوست دارم فقط یک داستان نیست؛ پر از لایه های عمیق و پیام های پنهان است که ذهن خواننده را درگیر می کند. بیایید نگاهی بیندازیم به مهم ترین مضامینی که یزدانی خرم در این اثر به آن ها پرداخته است:

خشونت و بی رحمی بی حد و حصر

یکی از بارزترین ویژگی های این کتاب، حضور پررنگ خشونت، بی تفاوتی و بی رحمی بی حد و حصر است. داستان پر از صحنه هایی است که آدم کشی، شکنجه، و بی تفاوتی نسبت به رنج دیگران، انگار تبدیل به یک امر عادی و روزمره شده. از پاره کردن گلوی سرگرد مخابرات توسط سگ های گرسنه گرفته تا شلیک به شاعر آزادی خواه، بیرون کشیدن دل و روده ی یک افسر، و حتی صحنه هایی که در آن کودکان و نوزادان مورد خشونت قرار می گیرند.

تصاویر آنقدر خشن و بی پرده اند که شاید برای هر کسی قابل تحمل نباشند. راوی با آرامش تمام این صحنه ها را تعریف می کند، انگار که یک اتفاق کاملا طبیعی را روایت می کند. مثلاً توصیف شکنجه گر نقاش که کلکسیونی از اعضای بریده شده بدن انسان را نگه می دارد، یا مرده شوری که جگرخوار نام دارد و کادوی او شیشه های الکلی است که تکه های گوشت و پوست آدمیزاد داخل آن است! این خشونت بی تفاوت، نشانه ای از اضمحلال ارزش های انسانی در آن برهه تاریخی است.

پوچی و بی تفاوتی (لامبالاتی)

همان طور که از نام کتاب هم حدس می زنید، تم اصلی دیگری که در سراسر داستان موج می زند، پوچی و بی تفاوتی است. زندگی ها بی ارزش به نظر می رسند، آدم ها نسبت به یکدیگر سرد و بی عاطفه اند. مرگ آنقدر عادی و آسان است که کسی را غافلگیر نمی کند.

راوی خودش با یک جور لاقیدی عجیبی همه چیز را روایت می کند، انگار هیچ کدام از این خشونت ها و بدبختی ها روی او اثری نمی گذارد. او می گوید: هیچ یک از این مسائل در من احساسی را برنمی انگیزد، من منچستریونایتد را دوست دارم. این جمله خودش کلید فهم این لامبالاتی و پوچی است که در رگ و ریشه ی داستان جاری است.

نقد جامعه شناختی و سیاسی

این کتاب یک نقد تند و تیز به جامعه و سیاست ایران در آن دوران است. یزدانی خرم بی رحمانه فاصله طبقاتی، فساد، خرافات، و شعارزدگی را به تصویر می کشد. از بدبختی های دانشجویانی که از پس هزینه هایشان برنمی آیند تا خرافات مردم، و حتی زد و بندهای سیاسی و تغییر رنگ احزاب و افراد، همه و همه در این رمان نقد می شوند.

راوی نشان می دهد که چگونه مبارزات انقلابی به یک شوخی تلخ تبدیل می شوند و انسان ها در این میان، بازیچه ی دست قدرت ها و ایدئولوژی های توخالی قرار می گیرند. انگار نویسنده می گوید: هرچه نکبت و بدبختی و… بود و هست به سمت جنوب جاری می شود؛ این جمله می تواند کنایه ای به تمرکز مشکلات در طبقات پایین جامعه یا مناطق جنوبی شهر باشد.

اضمحلال ارزش های انسانی

در کنار خشونت و پوچی، کتاب به اضمحلال ارزش های انسانی و سردی عاطفی در جامعه می پردازد. آدم ها بیگانه و جدا از هم تصویر می شوند. مثال هایی مثل خنده پیرمرد دعافروش بعد از شنیدن خبر مرگ همسرش، یا خونسردی پدری که سر دخترش را می برد، نشان دهنده ی از بین رفتن کامل حس همدردی و انسانیت است.

حتی کسانی که در تاریخ به عنوان افراد عاطفی شناخته شده اند (مثل شاعران)، در این کتاب تبدیل به شکنجه گران بی رحم می شوند. این تصویر سیاه از انسان ها و روابطشان، عمق فاجعه ای را نشان می دهد که در آن مقطع تاریخی رخ داده است.

تاریخ در مقام بستر انتزاع

در نهایت، مهم است که بدانید تاریخ در این کتاب هدف نیست، بلکه ابزار است. یزدانی خرم از وقایع واقعی تاریخی مثل اشغال ایران توسط متفقین و کودتای 28 مرداد، فقط به عنوان پس زمینه ای برای روایت داستان انتزاعی خود استفاده می کند. او نمی خواهد وقایع را به دقت بازگو کند، بلکه می خواهد از طریق آن ها، به تحلیل های جامعه شناختی و روان شناختی بپردازد و نشان دهد که چگونه نیروهای پنهان در جامعه می توانند منجر به خشونت و از دست رفتن ارزش ها شوند. تاریخ اینجا یک بستر است برای نمایش افکار و توهمات شخصیت اصلی و روایت یک فضای سوررئال که در آن همه چیز ممکن است.

همه چیز یک جورهایی درهم وبرهم است، مثل رویاهای هذیانی و غیرقابل فهم. انگار نویسنده می خواهد شما را در یک معمای بزرگ غرق کند و اجازه ندهد خیلی راحت سر از کارش در بیاورید.

جایگاه من منچستریونایتد را دوست دارم در ادبیات معاصر ایران

حالا که با جزئیات این کتاب آشنا شدیم، بیایید ببینیم من منچستریونایتد را دوست دارم چه جایگاهی در ادبیات معاصر ایران پیدا کرده است. این رمان به چند دلیل مهم، یک اثر برجسته و ماندگار به حساب می آید:

نوآوری در فرم و محتوا

این کتاب در زمان انتشارش، یک جور تازگی و نوآوری به ادبیات فارسی آورد. استفاده جسورانه از جریان سیال ذهن، ساختار پازل گونه و غیرخطی، و ترکیب واقعیت و خیال به شکلی سوررئال، آن را از رمان های معمول جدا می کند. نویسنده از اینکه قواعد سنتی داستان گویی را بشکند، نمی ترسد و با این کار، راه را برای تجربیات جدید در رمان نویسی فارسی باز می کند. این کتاب نشان داد که ادبیات ما می تواند فراتر از فرم های رایج برود و روایت های پیچیده تر و چندلایه را تجربه کند.

جسارت نویسنده در پرداختن به تاریخ با رویکردی متفاوت

مهدی یزدانی خرم با نگاهی متفاوت و غیرمتعصبانه به تاریخ معاصر ایران، جسارت زیادی به خرج داده است. برخلاف بسیاری از رمان های تاریخی که ممکن است رویکردی میهن پرستانه یا ایدئولوژیک داشته باشند، او تاریخ را هجو می کند و ایدئولوژی ها را به سخره می گیرد. این نگاه بی طرفانه و در عین حال انتقادی، به خواننده اجازه می دهد که به شکل عمیق تری به وقایع تاریخی نگاه کند و از تعصبات دوری کند. این نوع پرداختن به تاریخ، در ادبیات ما کمتر سابقه داشته و برای همین هم خیلی ها این اثر را یک شاهکار پست مدرن می دانند.

تأثیر بر جریان ادبیات پست مدرن و فراتر از آن

من منچستریونایتد را دوست دارم به نوعی به نمونه ای از ادبیات پست مدرن در ایران تبدیل شده. این کتاب نه تنها خودش یک اثر پست مدرن است، بلکه راه را برای نویسندگان دیگری که می خواهند با ساختارها و فرم های جدید تجربه کنند، باز کرده است. تأثیر این رمان را می توان در آثار بعدی برخی نویسندگان جوان تر و حتی در شیوه های نقد و تحلیل ادبی مشاهده کرد. این کتاب نشان داد که مخاطب ایرانی هم می تواند با روایت های پیچیده و چالش برانگیز ارتباط برقرار کند.

چرا این کتاب همچنان مورد بحث و توجه است؟

با گذشت سال ها از انتشار، من منچستریونایتد را دوست دارم هنوز هم یک کتاب بحث برانگیز و جذاب باقی مانده است. دلیلش شاید همین لایه های پنهان، نگاه انتقادی، و فرم متفاوتش باشد. هر بار که کتاب را می خوانید، ممکن است به جنبه های جدیدی از آن پی ببرید. ابهاماتی که در آن وجود دارد، باعث می شود خواننده مدام به آن فکر کند و سعی در رمزگشایی از آن داشته باشد. همین باعث می شود که کتاب زنده بماند و از آن صحبت شود. این ماندگاری، خودش نشانه ای از ارزش بالای این اثر در ادبیات فارسی است.

جمع بندی: این کتاب برای چه کسانی توصیه می شود؟

رسیدیم به آخر این سفر پیچیده و پر رمز و راز. کتاب من منچستریونایتد را دوست دارم یک تجربه خواندنی متفاوت است، اما راستش را بخواهید، برای هر کسی مناسب نیست. مثل هر اثر هنری خاصی، این کتاب هم مخاطب های خودش را می طلبد.

اگر شما از آن دسته آدم هایی هستید که:

• به ادبیات متفاوت و غیرعادی علاقه دارید.
• دوست دارید کتاب هایی بخوانید که فکرتان را به چالش بکشد و نیازی به روایت خطی و ساده ندارید.
• از ادبیات تلخ، عمیق و تحلیلی که به نقد جامعه و تاریخ می پردازد، لذت می برید.
• کنجکاوید که با سبک های پست مدرن، جریان سیال ذهن و سوررئالیسم بیشتر آشنا شوید و دوست دارید با اثری نمونه در این زمینه روبه رو شوید.
• می خواهید جامعه و تاریخ ایران را از زاویه ای جدید و بی پرده ببینید.

پس این کتاب را حتماً در لیست مطالعه تان بگذارید. این اثر می تواند یک تجربه فوق العاده برایتان باشد و دیدگاه های جدیدی را پیش رویتان قرار دهد.

اما یک هشدار دوستانه:
اگر شما جزو خوانندگان حساس هستید، یعنی:

• با صحنه های خشن و بی رحمانه مشکل دارید.
• به روایت های غیرخطی و مبهم که نیاز به فکر کردن و کنار هم چیدن پازل دارند، عادت ندارید و ترجیح می دهید داستان ساده و روشن باشد.

شاید این کتاب برای شما کمی دشوار یا حتی آزاردهنده باشد. چون همان طور که گفتیم، خشونت و فضایی سیاه در تمام رمان جریان دارد و قرار نیست با یک داستان شیرین و آرام مواجه شوید.

در نهایت، من منچستریونایتد را دوست دارم اثری است که جایگاه مهمی در ادبیات معاصر ایران دارد و برای کسانی که به دنبال تجربه های عمیق و متفاوت ادبی هستند، به شدت توصیه می شود. این کتاب شما را به فکر فرو می برد و شاید تا مدت ها بعد از خواندنش، گوشه ذهنتان را مشغول خودش نگه دارد.