عقابانه زیستن – پیشتاز

مال و مکنت و رفاه عزیز است هیچ کس از آن بدش نمی آید. اصلاً بیشتر آدم ها با هدف جمع کردن مقادیر بیشتری پول از کلۀ سحر تا بوق سگ تلاش می کنند و براثر همین کوشش هاست که رونق اقتصادی و رفاه کشورها حاصل می شود. میل به رفاه و آسایش مطلوبِ بیشتر آدمیان است. در سوی دیگر آدمیزاد به مصداق آیۀ «خُلِق الانسانُ ضعیفا» در برابر فشارهای فیزیولوژیک شکننده و کم طاقت است. سیر بودن شکم نسبتی با استغنا و سیر بودن چشم دارد (هرچند رابطۀ علّی و معلولی ندارند). در باب اهمیت سیر بودن شکم و تأثیر آن بر ایمان نیز احادیث و گفته های بسیاری از بزرگان و مشاهیر به ما رسیده است. به عنوان یک نمونه عطار نیشابوری حکایتی را در مصیبت نامه آورده است که در آن یک فرد گدا از عارفی اسم اعظم خداوند را سؤال می کند. در کمال تعجب عارف به او می گوید که اسم اعظم خداوند «نان» است. مرد از کوره درمی رود و بنای ناسزا گفتن به عارف را می گذارد:

سائلی پرسید از آن شوریده حال

گفت اگر نام مهینِ ذوالجلال

می شناسی بازگوی ای مرد نیک

گفت نان است این بِنَتوان گفت لیک

مرد گفتش احمقی و بی قرار

کی بوَد نام مهین نان؟ شرم دار

گفت در قحط نشابور ای عجب

می گذشتم گُرسَنه چل روز و شب

نه شنودم هیچ جا بانگ نماز

نه دری بر هیچ مسجد بود باز

پس بدانستم که نان نام مهینست

نقطۀ جمعیت و بنیاد دین است

مشکل اما جایی است که انسان در عین رفاه و شکم سیری فقط به طمعِ دستیابی به برخی منافع مادی دست به کارهای ناروا می زند کارهایی که به آن ها کوچک ترین اعتقادی ندارد و در حالت طبیعی محال است آن ها را انجام دهد. نقل شده است که از مردی پرسیدند چقدر می گیری که این قورباغه را زنده زنده بخوری؟ پاسخ داد به هیچ قیمتی حاضر به انجام این کارِ پست نیستم. وقتی مبلغ را بالا بردند سری جنباند و گفت: «حیوان دست وپایت را جمع کن رفتنی شدی»! این مثال البته بیشتر حالت مزاح و شوخی دارد ولی در عالمِ واقع هستند کسانی که برای به دست آوردن پولی یا منصبی دست به هر کار پستی می زنند و روح خود را می فروشند تا با عواید حاصل از آن یک عمر بدون مزاحمت وجدان زندگی کنند. اگر هم از آنان دلیل کارشان را سؤال کنی برای توجیه اشتباهشان فهرست بلندی از دلایل را می آورند که «من چند سر عائله دارم؛ دیگران هم این کار را می کنند؛ تقصیر حکومت است وغیره». دلایلی همگی مشحون از مغلطه که هیچ عقل سلیمی که قائل به مختار بودن انسان است آن ها را قبول نمی کند. نسیم طالب در تخت پروکروستس به خوبی این دوراهی را توصیف کرده است: «افرادی که فاقد استقلال اخلاقی هستند اصول اخلاقی را با حرفۀ خود تطبیق می دهند عوض اینکه شغلی را انتخاب کنند که با اصول اخلاقی شان سازگار باشد».

در گذشته های نه چندان دور افرادی که دوئل می کردند معمولاً برای حفظ شرافتشان با جان خود ریسک می کردند زیرا باور داشتند که مثل یک بزدل زندگی کردن» هیچ فضیلتی ندارد و مرگ بر آن ترجیح دارد. در طول تاریخ نمونه های زیادی از این دست افراد هست از الکساندر پوشکین و لرمانتوفِ نویسنده گرفته تا فرانسیس گالوای ریاضیدان. این افراد برای روحشان ارزش قائل بوده اند والّا به سادگی می توانستند از عقیده شان برگردند نگاه های سرزنش باز اطرافیان را تحمل کنند و چند صباحی بیشتر زنده بمانند. حبّ حیات را نیز چنان که همه می دانیم چنان در دل آدمی ریشه دارد که جالینوس حکیم (با تأکید مضاعف بر پسوندِ حکیم) گفته است حاضرم نیمه جان در مقعد قاطری زندگی کنم و از دریچۀ متعفّنش دنیا را ببینم ولی همچنان زنده بمانم و رشتۀ حیاتم قطع نشود (راضی ام کز من بماند نیم جان / که ز کون اَستری بینم جهان). اینکه پس از گذشت سال های دراز هنوز داریم دربارۀ پوشکین و گالوا حرف می زنیم ماحصل انتخابی است که کرده اند. انتخابی که سخت پر «هزینه» بوده. اصولاً شرافتمندانه زیستن بی هزینه ممکن نیست. عقیدۀ بدون عواقب هم وجود ندارد.

عنوان این نوشتار -عقابانه زیستن- اشاره به شعر «عقاب» مرحوم پرویز ناتل خانلری دارد که شفیعی کدکنی آن را به حق یکی از ده شعر برتر عصر ما می داند. شاید دلیل ماندگاری این شعر آن باشد که به مفهوم «سربلند زیستن» می پردازد و ما را از زندگی به هر قیمت برحذر می دارد مضمونی که می تواند در بسیاری از موقعیت ها و بزنگاه های زندگی به کمکمان بیاید. شاید در زمانه ای که در آن به سر می بریم ذکر نمونه هایی از زیستِ عقابانه ضرورت بیشتری داشته باشد. چه بسا این نمونه ها الهام بخشمان باشند تا بدانیم می شود چندی را نیز با فقر و ناکامی و گرسنگی و شکست زیست ولی شرافتمند ماند و پیش این وآن سر خم نکرد. به عنوان دو نمونۀ کوتاه بخشی از خاطرات مترجم سرشناس محمود اعتمادزاده به آذین (۱۳۸۵-۱۲۹۳) را به همراه قسمتی از دست نوشته های شاعر و مترجم معاصر سیدحسن حسینی (۱۳۸۳-۱۳۳۵) آورده ام اولی برگرفته از کتاب «از هر دری» که زندگینامۀ سیاسی-اجتماعی به آذین است و دومی برگرفته از فصل آخر کتاب سکانس کلمات که شامل خاطرات خودنوشت سیدحسن حسینی است و به همت نشر نی به طبع رسیده است.

از ترس آنچه زندگی می توانست بدانم بکشانَد…

از یادداشت های محمود اعتمادزاده (به آذین)

سخت در تنگنا بودم. به عنوان دبیر به فرهنگ منتقل شده بودم اما هنوز حقوقی نمی گرفتم. و آن داستانی دارد گرچه احمقانه. در آغاز سال تحصیلی ۲۴-۱۳۲۳ مرا برای تدریس فیزیک و شیمی به دبیرستان البرز معرفی کردند. یک ماه و چند روزی آنجا درس دادم و اینک پس از ۵ ماه که از انتقالم می گذشت طبیعی می دانستم که چیزی دستگیرم شود. اما در لیست حقوق دبیران نام من نبود. نه می دانستم چرا نه کسی به من گفت. مدیر البرز هم به بی اعتنایی جواب می داد که به او مربوط نیست. یکی دو روزی صبر کردم و باز به دیدنش رفتم. خواستم که از اعتبار دبیرستان به هر عنوان که می داند مبلغی به من پرداخت کند. گفت نمی تواند. حوصله ام سررفت. بیرون آمدم و دیگر نرفتم. به کار روزنامه و نویسندگی چسبیدم. امیدوار بودم به زودی راهی به روی خود بگشایم و به نام و نان هردو برسم. و چه نام و نانی! در زمستان سخت آن سال من جز آنچه به قرض از دوست و آشنا می گرفتم و آنچه از کتاب ها و مختصر ته صندوقی همسرم به فروش می رساندم چیزی برای گذران زندگی نداشتم. منزلم با زن و دو فرزند دوساله و شیرخوار دو اتاق در سرطویلۀ یکی از خانه های نیمه اعیانی خیابان شاه بود نزدیک بازارچۀ قوام. صاحب خانه مش… نامی بود که به جرم بالا کشیدن اعانه هایی که سال پیش برای زلزله زدگان گرگان گردآمده بود از فرمانداری آنجا برکنار شده خانه نشین بود… دیگر به هیچ رو توان پرداخت کرایه خانه در خود نمی دیدم. سه شصت وپنج تومان صدونودوپنج تومان بدهکار بودم. یک روز آقای مش… پیغام فرستاد که سر شب به دیدنش بروم. تازه تاریک شده بود. از همان درِ زیرزمین که به باغ بزرگ خانه باز می شد به درون رفتم و به راهنمایی خدمتکار پیر به ساختمان اصلی رسیدم. از پله ها به سرسرا و از آنجا به اتاق بزرگی وارد شدم سراسر فرش قالی انداخته و چلچراغی از سقف آویخته. جناب فرماندار پیشین عبای پشمی بر دوش در گوشه ای بر سجاده نماز می خواند. صندلی و میزی در کار نبود. به رسم نیاکان بزرگوار روی زمین نشستم و منتظر ماندم. چای آوردند و باز مرا با فرماندار نمازخوان تنها گذاشتند. سرانجام آقا فراغت یافت. سلام داد و دعایی زمزمه کرد و دست ها را برای تبرک به رو کشید. از درگاه پروردگار بازگشت و به من خاکسار پرداخت. چه می کنم و در چه حالم؟ چند بچه دارم؟ دو تا دختر. دست شما را می بوسند. خدا ببخشدشان! روی ماهشان را…

«خوب آقا کرایه تان شصت وپنج تومان دوتا اتاق آفتاب گیر سنگین که نیست»؟

«به لطفتان نه خیر»!

«ایرادی هم که ندارید مغبون نشده اید»؟

«چه فرمایشی است! شرمنده ام می کنید. ولی راستش…»

«پس ولی هم دارد! خوب بفرمایید».

«بله. گمان می کنم اطلاع دارید… منتقل شده ام…بناست حقوقم را همین یکی دوماهه بدهند… خواهش دارم موافقت بفرمایید تا آخر اسفند…»

ابرو درهم می کشد و بی آنکه نگاهم کند می گوید: «نه نشد. من به حقوقتان که می دهند یا نمی دهند کاری ندارم. سه ماه است که کرایه تان عقب افتاده. می دانم چیزی نیست. ارزش گفتن ندارد. ولی در زندگی من باز برخی چاله چوله ها را پر می کند. پولِ یک لقمه نانی هست که بچه هام روزها با خودشان به مدرسه ببرند… خوب»؟

«درست می فرمایید. ولی من از نیمۀ خرداد تا امروز حقوق نگرفته ام. بایست بدهند. می دهند».

«کِی؟ می دانید»؟

«از کجا بدانم؟…ولی حتماً می دهند. تصویب نامۀ هیئت وزیران…»

«می دانم می دانم. ببینید جانم. من سختگیر نیستم. بیایید دوستانه خانه را خالی کنید. بروید».

هاج و واج نگاهش می کنم. دیوانه شده است! «این سر زمستان خانه را خالی کنم کجا بروم»؟

«هرجا که دلتان خواست. خانۀ دوست و آشنا. گوشۀ مسجد. چه می دانم»؟

مردک حرف گنده اش را زده بود. چیزی نداشتم که بگویم. برخاستم و بیرون آمدم. چشمم سیاهی می رفت. در چنین احوالی شهیدنورایی به دادم رسید. یک شب در کافه. من استطاعت نوشیدن یک شیرقهوه نداشتم و فقط کنار میز دوستان می نشستم. به من گفت: «اینجا هیچ کاری بی دوندگی بی دیدن این وآن سر نمی گیرد». جواب دادم: «حوصله شان را ندارم. گندزده و گداطبعند. همان دیدنشان دلم را به هم می زند».

سال ۱۳۳۳

…کار من با حکومت کودتا دنباله داشت. یک ماهی پس از آزادی از زندان در آغاز سال تحصیلی به سرِ کار خود –دبیری ریاضیات- رفتم. دبیرستان بهبهانی در نیمه راه سرچشمه و مسجد سپهسالار. پیش از ظهر پانزدهم پیشتاز در کلاس پنجم ریاضی درس می دادم. نامۀ سربسته ای آوردند و به من دادند. باز کردم. حکم انتظار خدمت من بود. به بهانۀ مقتضیات اداری و به امضای رضا جعفری کفیل وزارت فرهنگ. در دو کلمه ای به شاگردانم خداحافظ گفتم و بیرون آمدم. با زن و پنج فرزند خردسال (که کوچک ترینشان یک ساله بود) شوخی آقای وزیر به راستی نمی توانست مرا بخنداند. چه کنم؟ نه اندوخته ای داشتم نه کسی که در سختی به یاری من بشتابد. انتظار همدردی از خانوادۀ خودم و زنم بیهوده بود. دور و نزدیک هریک دستاویزی نه برای دشمنی بلکه برای سرکوفت های نهفته و دلسوزی رایگان داشتند. و اینک هم امید به زانو درافتادن حریف مغرور… چند ماهی با فروش قالی و اثاث و نیز با کمتر از هزار تومانی که برخی از نزدیکان برای رخت نوروزیِ بچه ها دادند روی هم چندان سخت نگذشت اما پس ازآن…

من بار دیگر در پنداشتِ جستن راهی برای گذران زندگی به نوشتن رو آورده بودم. داستان «امین زادگان». تااندازه ای هم پیشرفت داشتم. ولی انگارۀ کار وسیع بود و دیررس. به امروزمان وصلت نمی داد. و همه چیز درگرو همین امروز بود که به فردا برسد. چگونه؟ یک چیز بود که به هیچ رو تن به آن نمی دادم؛ بازگشت به خدمت با شرطی که حکومت کودتا نهاده بود: بیزاری از گذشته و وفاداری به دستگاه. و اما کار آزاد؟ سرمایه می خواست و من نداشتم. در خدمت دیگران هم از عنوان مهندسی دامی ساختن نمی خواستم. یک اندیشه یک بایست: «خود را نیالودن»… وسواسی که دامنۀ عمل را بر من تنگ می کرد و زندگی را به بن بست می کشاند.

سال ۱۳۳۴

در تیرماه ۳۴ دیگر از پا می افتادم تنها و رهاشده. حتی دستم به نوشتن نمی رفت. نومید بودم. سخت در تنگنا بودم…درها را از همه سو به روی خود بسته دیدم. کارم به جان رسید. به سرم می زد که خودم را بکُشم از ترس آنچه زندگی می توانست بدانم بکشاند…

…من درپی فزون طلبی نبوده ام. راست بگویم همیشه به شکم نیم گرسنۀ خودم و کسانم بالیده ام. آن را نعمتی دانسته ام و پناهگاهی که در سایه اش از بسی وسوسه ها و لغزش ها برکنار مانده ام. آفرین آفرین در جهان بر شکم نیم گرسنه. من در این چندساله که پیرانه سر به یک رفاه کوچک نسبی رسیده ام خانه ای از خودم دارم و روزگارم چنان نیست که مانند گذشته گاه دستم به نان روز هم نرسد ای بسا به شور و تأثیر آن زمان خود حسرت می برم… اینکه گفته ام گاه دستم به نان سادۀ روز نمی رسید گزاف نیست. سال ها و سال ها درآمدم به هزینۀ تنگ گرفتۀ شش هفت سر نان خورم وفا نمی کرد. روزهای آخر ماه دیگر می بایست در گنجه و میزتحریر یا روی طاقچه ها پی سکه های ده شاهی که امکان داشت در آنجاها فراموش شده باشد بگردم و چند ریالی برای گذران روز بجویم. قلّک بچه ها پیش از آن شکسته شده بود و پولش به کاررفته بود. یاد دارم یک بار پس از همۀ آن تدبیرها و با آن کمرویی همیشگی که نمی گذاشت از کسی قرض بخواهم ظهر در بازگشت از کتابخانه ملی به امید دریافت حقوق یا اضافات عقب مانده به وزارت فرهنگ رفتم. ولی در حسابداری آب پاکی به دستم ریختند. لیست تا سه روز دیگر از وزارت دارایی برنمی گشت. نومیدانه راه خانه در پیش گرفتم. ناگهان بیست قدم دورتر از حسابداری چشمم در پای شمشادهای کنار باغچه به کاغذهای سرخ و بنفش افتاد. خم شدم و برداشتم سه اسکناس ده تومانی!… بی شک از دست کسی افتاده بود کسی که شاید به همان شدت من به این سی تومان احتیاج داشت. ایستادم. چشم گرداندم. هیچ کس پیدا نبود. دران باریکۀ آجرفرش میان دیوار حسابداری و پرچین شمشاد نه کسی می رفت و نه می آمد و این در چنین جای پررفت وآمدی عجیب بود. پول گویی دستم را می سوزاند. آماده بودم آن را به هرکه دعوی کند بدهم و آسوده شوم یا به حسابداری ببرم و به دست کسی بسپارم تا اگر صاحبش پیدا شد به وی بدهد. دو سه قدم به سوی حسابداری رفتم. ولی راهزن نفس نگذاشت. امانت داری راست تر از خودم به چشمم نیامد. و به آن حال که من بودم این سی تومان گویی از آسمان می رسید. شرمنده و دل چرکین اما سبک بار اسکناس ها را در جیب نهادم. دو سه روزی کار من روبه راه بود. این پول همچنان بر ذمۀ من است.

میان دو سنگ آسیا

از یادداشت های سیدحسن حسینی

۲۴/۷/۶۹ (سه شنبه): امروز بالاخره تصمیم به فروش گرفتم. فرهنگ پنج جلدی آریانپور و یک لغت نامۀ فرانسه به فرانسه که سوغات دیار بلژیک است. فکر نمی کردم این قدر سخت باشد. از لحظۀ تصمیم حال دیگری به من دست داده است؛ آمیزه ای از غم و اضطراب و تردید و نوسان و ناگزیری. مثل کسی هستم که همسفرانش در نیمۀ راه از قطار پیاده می شوند.

۲۷/۱۰/۶۹: چند سال پیش نویسنده و مترجمی گفت من هروقت بی پول میشم ترجمه می کنم. آن روز حالم از حرفش گرفته شد. مگر می توان ترجمه را تا این حد آغشته کرد به دنیا و توی سر این فن شریف زد؟! امروز معنی این حرفش را می فهمم. از فرط ناچاری و فشارهای زندگی زدم به ترجمۀ قصه برای کودکان به توصیۀ یکی دیگر از رفقای همدرد! خیلی سخت است ولی چاره ای ندارم. هنرمند در روزگار ما جز شخصیت و استقلال روح سرمایۀ دیگری ندارد. این ها همت و بکارت هنرمند است. هرجا هم که می روی اول هدفشان برداشتن بکارت توست و زنای اداری! راهی است که خودم پیش گرفته ام اگر سرم هم برود پیش این «…مسئول» سر خم نمی کنم. میان دو سنگ آسیا خانه و اجتماع نرم می شوم ولی نان در آبرو و شرفم نمی زنم.

۱۳/۱۱/۶۹: امروز شنبه است اوضاعم همچنان نامساعد است. ثبت نام دانشگاه ناقص! کار در سازمان انتشارات انقلاب اسلامی بلاتکلیف! استخدام در روزنامه پادرهوا و مجهول! چاپ کتاب ها نافرجام! نمی دانم چه باید کرد…قسط های عقب افتاده و پول های دستی را چگونه باید بازگرداند. دستم به قلم نمی رود. این یادداشت ها را هم به زور و برای فرار از فشار دل می نویسم. خدایا آخر مددی! یا علی! فرجی حاصل کن و ما را از این گرداب برهان!

۲۷/۳/۷۰: «خوب اگر کاری نداری…» این زشت ترین عبارتی است که تاکنون توانسته بنای لب های تو را فروریزد. این کلام بازرگانان و منفعت طلبان و بی عشقان است. با تو «چه کاری» می توانستم داشت؟ من اگر روز با تو کار داشته باشم که کار دلم و کار تمام وجودم تمام شده است. خوب عزیز من! با تو کاری ندارم. خداحافظ!

۴/۴/۷۰: با تو هستم ای کسی که با رأی من بر کرسی نشستی و وقتی دیدی رأی من با تو یکی نیست کوشیدی تا بچه هایم را گرسنه نگاه داری تا تسلیم «رأی» تو بشوم. کور خوانده ای و حمار در گل رانده ای! تو حقیرتر از آنی که بدانی. تو کوچک تر از آنی که عقلت به بزرگی ها قد دهد. تو از نهج البلاغه شاهد میاور ای بوزینۀ بهاری! تو را چه به نهج البلاغه! حالم از اندیشیدن به تو به هم می خورد. با تو حرفی ندارم و تو را با «قدرت» ی که نداری تنها می گذارم.

۴/۶/۷۱: ماه گذشته خدا می داند چقدر از این وآن پول دستی گرفتم. دو ماه است که حقوق ما را پرداخت نکرده اند. هیچ وقت به اندازۀ الآن دستم تنگ نبوده. بدتر از همه بیماری و سرگیجۀ مداوم است که خدا می داند چاره اش چیست. چند روزی است ترجمۀ قصاید متنبّی را شروع کرده ام. شاید فرجی شود.

۲۹/۷/۷۱: یکی از غم های بزرگ دنیوی ام بدهکاری های من است. وام های کلانی که سر خرید خانه گرفتم هنوز پرداخت نشده. مقداری هم دستی از این وآن که خدا می داند کی پرداخت خواهد شد. خدایا یعنی می شود من یک روز بی اینکه وامی بر گردن داشته باشم نفسی بکشم؟

۲۹/۲/۷۲: تنها در خانه نشسته ام. صبح چهارشنبه سیگار و بیسکویت دایجستیو با بیژن فروهش بعد از حدود ۲۰ سال دوباره برخورد کردم و طرح رفاقت دیرین دوباره زنده شد. تدریس انبوه برای گذران زندگی! غم انگیزتر از این نمی شود. گرچه تدریس برای خودِ آدم سازندگی هایی هم دارد ولی پدر آدم را هم درمی آورد. فرسایش تدریس آدم را ذره ذره پوک و منگ می کند. هیچ وقت نخواسته ام مزاحم زندگی دیگران باشم. اما دیگران همیشه پا توی کفش خلوتِ من می کنند. به هیچ چیز جز علی ایمان ندارم. علی و خدای علی که مبارک باد نام هر دوان!

۲۹/۴/۷۲ (سه شنبه): امروز از سرگیجه مرخصی گرفته ام. یک هفته ای می شود که در این کورانِ بی پولی این دکتر و آن دکتر می روم. بعضی هایشان واقعاً رقت انگیزند. همۀ دکترها روان شناس و روان پزشک شده اند! بجای اینکه برخیزند و کار کنند و آزمایشی از سختی های زندگی حرف می زنند و مخلص کلام اینکه Take it easy. چگونه می توان این همه مشکلات را ایزی گرفت؟ عکس از جمجمه گوش پزشک و دکتر اعصاب با پول قرضی! بالاخره سیتی اسکن مغز! آمپولی سرم مانند در دست به عنوان حاجب با سرگیجه ای که نزدیک بود زمین بخورم و یک ربعی داخل دستگاه. پیشرفت علم که هرچه پیش تر می رود در تمیزی و آرامش به مرده شوی خانه شبیه می شود.

۱۴/۲/۷۶: در شب عید غدیر سال ۱۴۱۷ قمری (۱۳۷۶ شمسی) به یُمن نظر آفتاب ولایت علوی در ذرۀ سرگردان وجودم پی به اسرار تازه تری از غزلیات و دیوان حافظ قرآن بردم و چه شگفت بود! پیش تر در تدریس بیتِ

یار مردانِ خدا باش که در کشتی نوح

هست خاکی که به آبی نخرد طوفان را

به شاگردانم گفته بودم که این بیت به اهل بیت و خصوصاً مرد بزرگِ خدایی علی (ع) نظر دارد. اهل بیت کشتی نوح اند و «خاکی» که در این کشتی است سالار فقیران ابوتراب علی (ع) است و امروز به این نکته رسیده ام –دراثر دقت در ریزه کاری های حیرت آور حافظ در زبان و کلمه و لغات- که او در ابوتراب هم آب را می دیده و هم خاک (تراب) را. درواقع حافظ «آب وخاک» را آب و تراب ملاحظه کرده… مرد خدایی که آب وخاک را در خود دارد و برای طوفان حوادث و طغیان دنیا پشیزی ارزش قائل نیست…

کیوان شعبانی مقدم (عضو هیئت علمی دانشگاه رازی)

۵۷۵۷