من نباشم فقط 15 درصد در انتخابات شرکت می کنند!

حکایت بنی صدر، می تواند عبرتی برای آنان باشد که با نبود خویش نظام اسلامی را در پایان خط حیات می انگارند. یکی از عواملی که وی را به چنان سرنوشتی مبتلا ساخت، خودشگفتی و اعتماد به نفس کاذب بود.

به گزارش پیشتاز، به نقل از روزنامه جوان، در بیستمین روز از خردادماه 1360 و به دستور امام خمینی، ابوالحسن بنی صدر، رییس جمهور وقت از فرماندهی کل قوا عزل شد. این مناسبت فرصت مغتنمی است، تا فرازی از کارنامه سیاسی وی، یعنی ترفندهای تبلیغاتی اش در اولین دوره از انتخابات ریاست جمهوری، مورد خوانش قرار گیرد. در مقال پی آمده و به مدد پاره ای از روایات و تحلیل ها به این موضوع پرداخته شده است. امید آنکه تاریخ پژوهان انقلاب اسلامی و عموم علاقمندان را، مفید و مقبول آید. 
 
 بنی صدر از پیروزی انقلاب تا نخستین انتخابات ریاست جمهوری
در آغاز سخن به هنگام است که بر کارنامه سیاسی ابوالحسن بنی صدر، از بدو پیروزی انقلاب اسلامی و برآمدن نظام ناشی از آن، تا انتخاب وی به ریاست جمهوری و شرایط این گزینش، نظری بیفکنیم. این بازخوانی تاریخی موجب می شود که بسترهای این رویداد را بیشتر بازشناسیم. در مقالی بر تارنمای موسسه مطالعات و پژوهش های سیاسی، در این فقره می خوانیم: «بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، امام خمینی (ره) که عهده دار کنترل کشور بود، دولت موقت را به کار گمارد و ابوالحسن بنی صدر را ابتدا در تیرماه 58 به معاونت وزارت اقتصاد و دارایی و سپس در ماه آبان به سمت وزیر اقتصاد و دارایی منصوب کرد. بنی صدر همچنین از ابتدای بهار 1358 به عضویت شورای انقلاب درآمد و تا خاتمه عملکرد شورای انقلاب در تیر 1359 به عضویت خود در این شورا ادامه داد. عمده فعالیت های این شورا به صورت مخفی صورت می گرفت. با بروز بحران گروگانگیری کارکنان سفارت امریکا در تهران به یکی از مخالفین اصلی این رویداد تبدیل شد. مدتی بعد از استعفای دولت موقت مهدی بازرگان، او با حمایت برخی عناصر و جریانات برای انتخابات ریاست جمهوری کاندید شد و در پنجم بهمن ماه 1358، با به دست آوردن حدود 11 میلیون رای به عنوان اولین رییس جمهور تاریخ ایران انتخاب شد. او در این انتخابات، 76درصد آرا را کسب کرد. رقبای وی در این انتخابات، حسن حبیبی، احمد مدنی، صادق طباطبایی، داریوش فروهر، صادق قطب زاده، کاظم سامی، محمد مکری، حسن غفوری فرد و حسن آیت بودند و تعداد آرای این افراد، مجموعاً 23 درصد شد…». 

 پی جویی حمایت نخبگان دینی و سیاسی
بنی صدر به هنگام ورود به عرصه انتخابات به عنوان یکی از اطرافیان امام خمینی در نوفل لوشاتو شناخته می شد. او پس از پیروزی انقلاب اسلامی و در محافل سیاسی و فرهنگی کشور نیز تلاش کرد تا خود را در قالب یک نظریه پرداز مسلمان و عملگرا عرضه کند. این امر، توجه برخی نخبگان دینی و سیاسی را به وی جلب کرد. در تحلیلی بر تارنمای پیش گفته، چند و، چون حمایت جامعه روحانیت مبارز تهران و حمایت نکردن جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از وی، اینچنین تبیین شده است:
«ابوالحسن بنی صدر، وزیر اقتصاد و دارایی وقت، در همین ایام به صورت تلویحی اعلام کرد که تا چند روز آینده رسماً دست به فعالیت انتخاباتی خواهد زد. روزنامه های مختلف آن زمان به ویژه کیهان و اطلاعات در یک ماه منتهی به برگزاری انتخابات، پر از آگهی ها، مصاحبه ها و گزارش میتینگ های تبلیغاتی نامزدهای متعدد اولین انتخابات ریاست جمهوری بودند. در روز نهم دی ماه خبر رسید که سیداحمد مدنی و ابوالحسن بنی صدر، هر دو ستادهای انتخاباتی شان را راه اندازی کرده اند. ستاد انتخاباتی بنی صدر که به صورت دفتری برای هماهنگی شروع به کار کرد، فردای آن روز با انتشار بیانیه ای اعلام کرد: بدون پرداختن توهین به دیگر نامزدها، تنها برنامه ها، اصول، عقاید، نظرات و شخصیت بنی صدر را به همگان معرفی می کنیم. در همین روزها بود که جامعه مدرسین حوزه علمیه قم هم، پس از چند نشست ابوالحسن بنی صدر را کاندیدای ریاست جمهوری اعلام کرد. البته بعدها مشخص شد که این توافق اولیه بوده و بخشی از جامعه مدرسین، با این نظر موافق بوده اند و بالاخره پس از رایزنی های فراوان، از نظر اول خود عدول کرده و به نامزدی جلال الدین فارسی ابراز تمایل کردند! بازار شعارهای انتخاباتی داغ شد و بنی صدر مهم ترین برنامه های خود را، وحدت ملی، بازسازی اقتصاد، امنیت و معنویت برشمرد. جامعه روحانیت مبارز نیز در تاریخ 12 دی 58، بنی صدر را کاندیدای مورد حمایت خود معرفی کرد و در بیانیه ای، دلایل خود را برای حمایت از این نامزد به این شکل برشمرد:
1- رییس جمهور باید در برابر تمام مواد قانون اساسی جمهوری اسلامی، خاضع و در اجرای آن ملتزم باشد. 
2- انقلاب اسلامی ایران، مکتبی است و طرز تفکر رییس جمهور، باید مکتبی باشد. 
3- مراعات ضوابط اسلامی را، در انتخاب همکاران خود ملتزم بداند. 
4- از هرنوع گرایش که با روح اسلام سازگار نیست، مبرا باشد. 
5- در برابر اعمال تخریبی تبهکاران و دشمنان انقلاب اسلامی که به امنیت و تمامیت ارضی ایران لطمه وارد می کنند، دارای موضع باشد. 
6- از اعمال روش های مستبدانه در برابر نمایندگان ملت به دور و از رهنمودهای امام امت الهام بگیرد. 
این مسیله نشان می داد که جامعه روحانیت مبارز، با حزب جمهوری اسلامی اختلافاتی دارد و به این دلیل، از نامزدی بنی صدر حمایت می کند. در این میان آیت الله مهدوی کنی دبیر کل جامعه روحانیت مبارز، نسبت به این انتخاب نظر خوشی نداشت و به حسن حبیبی دیگر نامزد انتخاباتی تمایل داشت و او را برای ریاست جمهوری، فرد صالحی می دانست، اما نظر او در اقلیت قرار داشت و البته مخالفت های خود را با بنی صدر بروز نمی داد…». 

 حمایت برخی از اعضای خانواده امام خمینی از بنی صدر
از ترفندهای بنی صدر در تبلیغات انتخاباتی، پررنگ کردن حمایت برخی از اعضای خانواده امام خمینی از خویش بود. اتخاذ چنین رویکردی، در پیروزی وی نقش اساسی داشت. این امر به ترتیب پی آمده، در نوشتاری بر سایت مرکز اسناد انقلاب اسلامی مورد اشاره قرار گرفته است:
«با حذف جلال الدین فارسی، راه برای ریاست جمهوری بنی صدر هموارتر گشت. علاوه بر این حمایت برخی نزدیکان امام خمینی به محبوبیت مردمی بنی صدر کمک کرده و باعث پیروزی وی در انتخابات شده بود. آیت الله پسندیده برادر امام، با انتشار بیانیه ای، بنی صدر را به جهت سوابق، اصالت و سیادت خانوادگی و تحصیلات عالیه مورد تایید قرار داده بودند و آیت الله اشراقی، داماد امام، نظر جامعه مدرسین (مخالفت با بنی صدر) را نشانه دیدگاه حوزه ندانسته و تلویحاً از بنی صدر حمایت کرده بود. سیدحسین خمینی فرزند مرحوم حاج آقامصطفی خمینی نیز به تبلیغ بنی صدر می پرداخت. جامعه روحانیت مبارز تهران که از ابتدا به نامزدی آیت الله بهشتی می اندیشید، با منتفی شدن نامزدی ایشان به دلیل مخالفت امام با رییس جمهور شدن روحانیون، علی رغم مخالفت برخی از اعضای شورای مرکزی جامعه، از نامزدی بنی صدر حمایت کرد. جامعه روحانیت مبارز تهران با توجه به نقشی که در مبارزات علیه رژیم شاه ایفا کرده بود و پس از انقلاب نیز مورد توجه رهبری انقلاب قرار داشت و از جایگاهی بسیار مثبت نزد افکار عمومی برخوردار بود. همین امر موجب تبدیل تردیدهای احتمالی مردم به یقین، درباره بنی صدر گردید و اکثریت مردم به وی رای دادند. مطالبی که جلال الدین فارسی عضو شورای مرکزی حزب جمهوری اسلامی و رقیب و مخالف سرسخت بنی صدر، در کتاب خاطرات خود درباره بنی صدر آورده است، تا حدودی علل موفقیت بنی صدر را نشان می دهد: «بنی صدر در سال های پیش از پیروزی انقلاب، برخلاف قطب زاده، آلایش اخلاقی نداشت، اهل نماز و عبادت بود. از هرزگی و حرکات سبک، اجتناب می کرد. اعتماد به نفس داشت. مردمدار و در همکاری اجتماعی و سیاسی، صادق و صمیمی بود. از لحاظ وطن پرستی و پایبندی به ملیت و سیر در خط، نه شرقی و نه غربی، شبهه ای در وی نبود. در رفتار، غالباً اصول اخلاقی را ملاحظه می کرد. در تاسیس انجمن های اسلامی کشورهای مختلف اروپا، جدیت و دستی قوی داشت. با توجه به همین جهات مثبت، مصلحت چنان بود که فعالیت های اسلامی اش در اروپا تقویت شود. امام هم تا حدی او را تایید می کردند…». 

 امام می خواست که مردم خود به آگاهی برسند
دفتر امام خمینی در خلال تبلیغات اولین دوره از ریاست جمهوری، طی اطلاعیه ای اعلام کرد که تصویر و همراهی کاندیداها با رهبر انقلاب، دلیل بر تایید و تکذیب ایشان شمرده نمی شود. به نظر می رسید که بنیانگذار جمهوری اسلامی مصمم است تا از جایگاه ایشان در جامعه به نفع نامزدی استفاده نشود. سرداریوسف فروتن، در این موضوع باور دارد:
«بنی صدر ابتدا برای بسیاری از مردم ایران، شناخته شده نبود و با یک روش بسیار جالب و حساب شده رییس جمهور شد. او تحصیلات خارج از کشور داشت و سابقه به اصطلاح انقلابی و پیشینه ای با خانواده روحانی و با سخنرانی های ظاهراً جذاب و بیان واقعیت های موجود جامعه که این نارسایی ها را داریم و باید برطرف گردد؛ خود را در دل ملت ایران جا کرده بود. خوب توجه شود، هیچ وقت بیان واقعیت ها و شمردن دردها و نارسایی ها، رفع نارسایی ها نیست. شمردن دردهای جامعه، درمان دردها نیست. بنی صدر با یک روش کاملاً خاص تا قبل از رییس جمهور شدنش، فقط یک دوره کوتاه و موقتی وزیر امور خارجه شده بود ولی زود آن را رها کرد و با انتشار روزنامه انقلاب اسلامی، تلاش کرد خود را به عنوان یک فرد مطلع و دلسوز معرفی کند و در این کار هم موفق شد. بالاخره با 1 1 میلیون رای، رییس جمهور ایران شد. حضرت امام هم با اینکه او را می شناخت، ولی رای مردم برای ایشان بسیار مهم بود، لذا هرگز حاضر نبود به مردم بی احترامی شود. امام می خواست که مردم خودشان به آگاهی کامل برسند. این رای 11 میلیونی، خودش بنی صدر را عزل کند؛ لذا از همان اولین لحظه سفارش فرمود که گول جایگاه و مقام را نخورید ولی افسوس… من از جمله کسانی بودم که بنی صدر را، از طریق اتحادیه انجمن های اسلامی می شناختم و کاملاً به روحیه و روش او آشنا بودم و اختلاف دیدگاه من و چند نفر دیگر، از سال های قبل از انقلاب و زمانی که او در اروپا در جلسات انجمن های اسلامی دانشجویان شرکت می کرد، وجود داشت و او هم خوب می دانست افرادی مانند من، هرگز با او به توافق نخواهیم رسید. همواره نسبت به نوشته و طرز لباس پوشیدن خانم و دخترش انتقاد داشتم و در زمان دانشجویی، انتقادات خود را طی نامه ای به او اعلام کردم. او اصلاً به مسیله ولایت فقیه معتقد نبود و احترامی هم که به روحانیت می گذاشت، کاملاً تشریفاتی و تصنعی بود. در رابطه با جریان نهضت آزادی خارج از کشور و نامه صدرحاج سیدجوادی، مطالبی نوشته بود که من مخالفت کرده و جواب های پرت و انحرافی او را دادم. (افسوس که از ترس ساواک، آن نامه را پاره کردم) به هر حال رابطه من، از اروپا با بنی صدر خوب نبود و زمان رای گیری ریاست جمهوری هم به او رای ندادم…». 

 امام، ماهیت فکری و عملی بنی صدر را می شناخت
آنچه پیشتر در باب رفتار امام خمینی در نخستین انتخابات ریاست جمهوری مورد اشاره قرار گرفت، در عین آن بود که ایشان از ماهیت فکری و عملی بنی صدر، شناختی مطلوب داشت. بر حسب شواهد، رهبری سعی داشت تا آستانه تحمل نظام اسلامی اندک قلمداد نشود و در حدود قانون، آرا مردم معتبر و محترم باشد. دکترجواد منصوری، مبارز انقلاب اسلامی و پژوهشگر تاریخ معاصر ایران، در ارزیابی این مقوله می گوید:
«امام خمینی به آقای مهدی بازرگان و حزب نهضت آزادی، اعتقادی نداشت. همچنین ابوالحسن بنی صدر را نیز قبول نداشتند. ولی به این دلیل که مشاوران ایشان نظر دیگری داشتند، امام نیز روی نظر خود پافشاری نکرد. بعدها هم در این رابطه گفتند که می خواهم این ها متوجه شوند که اشتباه می کنند. همچنین درخصوص مردمی که به بنی صدر رای داده بودند؛ همین دیدگاه را داشتند. درخصوص انتخاب بنی صدر، امام از ماهیت وی خبر داشت. منتها برخی افراد نزد ایشان رفتند و گفتند، که اوضاع کشور نابسامان است. برای اینکه وضعیت کشور بهتر شود، فرماندهی کل نیروهای مسلح را به ایشان واگذار کردند که بتواند با دست باز به اداره امورکشور بپردازد. همه این موارد رخ داد؛ درحالی که سال 1368 امام گفتند: من می دانستم ماهیت بنی صدر چیست و من به بنی صدر رای ندادم و در این موضوع، فقط به دوستانم اعتماد کردم…». 

 گسســـت ها و پیوست های آقای رییس جمهور
نخستین رییس جمهور اسلامی ایران، در رفتارهای سیاسی خویش، سعی داشت تا با برخی گسست ها و پیوست ها، آینده سیاسی خویش را تامین و رقبای خود – که تشکیل دهندگان جریان خط امام بودند- را در محدودیت و انزوا قرار دهد و اگر امکان یافت، حذف نماید. تارنمای مرکز اسناد انقلاب اسلامی در گزارشی، پیرامون ایتلاف های بنی صدر می نویسد:
«حمایت بنی صدر از گروه های لیبرال و چپ گرای اسلامی و چالش های جدی با نیروهای خط امام که حزب جمهوری اسلامی مهم ترین نماینده آن به شمار می رفت، قسمتی از طرح بنی صدر برای تصاحب تمامی قدرت بود. طرحی که در یکی از حساس ترین مقاطع بعد از انقلاب، کشور را دچار بحران های متعدد کرد. تعارضات فراوان با مجلس شورای اسلامی و نهادهای انقلابی به حدی بود که برای انتخاب نخست وزیر کار به بن بست کشیده و اداره کشور، چندین ماه دچار مشکلاتی شد. بنی صدر به هیچ وجه، حاضر به قبول کاندیدای نیروهای مذهبی نبود و حتی با مطرح کردن نخست وزیری فرزند امام، سعی داشت از انتخاب افراد وابسته به جناح مذهبی و حزب جمهوری اسلامی جلوگیری کند و خود را نیرویی مستقل معرفی نماید. هرچند با درایت امام و مخالفت ایشان با نخست وزیری فرزندش، طرح بنی صدر در نطفه خفه شد. اما درگیری ها و تقابل میان بنی صدر و نیروهای خط امام به سطح جامعه هم کشید. بنی صدر این بار سعی کرد تا با اتحاد با سازمان مجاهدین خلق، طرح خود برای تصاحب تمامی قدرت را پیش ببرد. ارتباط وی با سازمان منافقین و حمایت از آنها، یکی از مسایل قابل توجه در پرونده سیاسی بنی صدر به شمار می رود. این ارتباط که چندماه پس از شروع کار او و در سال 1359 آغاز شد، رییس جمهور را رودرروی امام و امت قرار داد و در نهایت، پایان عمر سیاسی وی را رقم زد. ظاهراً این ارتباط مستمر و مکرر، برمبنای یک نگرش استراتژیک صورت می گرفت و با توجه به روند وقایع، هم بنی صدر و هم مجاهدین خلق احساس می کردند که در آینده به وجود یکدیگر نیازمندند. اتحاد سیاسی برای بنی صدر که در درون نظام تشکیلات منسجم و سازماندهی شده نداشت، مفید بود. برای مجاهدین خلق نیز بنی صدر ابزاری بود که راه را برای پیشبرد اهداف و اغراض آنان هموار می کرد…». 

 بازگشت به منطقه کشان پاریس
راهی که بنی صدر در ایجاد چالش و تضاد با اجزای گوناگون نظام اسلامی در پیش گرفته بود، فرصت چندانی برای بقا در مسند ریاست جمهوری به وی نمی داد. هم از این روی کار او با جریان خط امام به تقابلی سخت کشید و نهایتاً در مردادماه 1360 به فرار از کشور و بازگشت به منطقه کشان پاریس، رهنمونش ساخت. جالب اینجاست که نامبرده پس از گریز، همچنان به خط و نشان علیه نظام اسلامی ادامه داد و رییس جمهور بعدی را، بر آمده از رای 15 درصد از جامعه می شمرد! فاطمه نظری کهره، پژوهشگر تاریخ معاصر ایران، ماجرا را به این شرح روایت کرده است: «بنی صدر به محض ورود به فرانسه از فرودگاه نظامی حومه پاریس که هواپیما به آنجا هدایت شده بود به آپارتمان شخصی خود در منطقه کشان عزیمت نمود. او در کنار پلکان آپارتمان خویش، مصاحبه مطبوعاتی تشکیل داد و چنین گفت: رویدادها و مقاومت مردمی نشان داد که ملت ایران مصمم است راه انقلاب را ادامه دهد، تنها 15 درصد از مردم ایران در انتخابات اخیر شرکت کردند!… بهزاد نبوی وزیر مشاور در امور اجرایی و سخنگوی دولت، در گفت وگویی در عصر 7 مرداد 1360 با خبرگزاری پارس اظهار داشت: شب گذشته در ساعت 10:45، یک هواپیمای سوخت رسان نیروی هوایی حامل بنی صدر و رجوی، با یک ماموریت عادی پرواز می کند روی آسمان با اعلام نقص فنی، مسیر خود را عوض می کند که به محض تشخیص اینکه یک توطیه می باشد، دو فانتوم نیروی هوایی جمهوری اسلامی آن را تعقیب می کند، اما متاسفانه به نتیجه نمی رسند و هواپیمای مذکور از مسیر ترکیه، یونان و ایتالیا به فرانسه می رود…». 

 کلام آخر
حکایت بنی صدر می تواند عبرتی برای آنان باشد که با نبود خویش، نظام اسلامی را در پایان خط حیات می انگارند. یکی از عواملی که وی را به چنان سرنوشتی مبتلا ساخت، اعتماد به نفس کاذب بود. او وجود ساختارهای قانونی کشور و نفوذ گسترده رهبری را به هیچ می گرفت و تصور می برد که جمهوری اسلامی به وجود اشخاص وابسته است. با گذشت 45 سال از تجربه اولین رییس جمهور، رفتارهایی از این سنخ را در برخی سیاست پیشگان کنونی نیز می توان دید.

پایان خبر پیشتاز