مواد قانون مدنی در مورد ارث

مواد قانون مدنی در مورد ارث، یعنی از ماده 861 تا 949، به شما کمک می کند تا تکلیف اموال متوفی بعد از فوتش، یعنی نحوه تقسیم ترکه بین وراث، سهم هر یک از آن ها، موانع و شرایط ارث بردن را بفهمید. این قوانین، چارچوبی قانونی برای جلوگیری از اختلافات خانوادگی و رعایت حقوق همه بازماندگان ارائه می دهند.

فوت عزیزان، یکی از تلخ ترین و سخت ترین تجربه های زندگیه. در کنار غم از دست دادن، معمولا مسائل حقوقی مربوط به ارث و میراث هم اضافه میشه که خودش میتونه به دردسر دیگه ای تبدیل بشه. خیلی وقت ها ندانستن قوانین، باعث میشه که اختلافات و سوءتفاهم ها بالا بگیره و اون چیزی که باید باعث آرامش خاطر بازماندگان بشه، به یک مشکل بزرگ و فرسایشی تبدیل بشه.

تصور کنید در چنین شرایطی، بدون آگاهی از قوانین ارث، بخواهید سهم هر کسی رو مشخص کنید. قطعا کار سختیه. قانون ارث ایران در قانون مدنی، یک چارچوب مشخص برای این موضوع تعریف کرده که از ماده 861 شروع میشه و تا ماده 949 ادامه پیدا میکنه. هدف ما اینه که تو این مقاله، این مواد قانونی رو با زبانی ساده و خودمانی، طوری برای شما توضیح بدیم که دیگه هیچ ابهامی نمونه و بتونید با خیال راحت، حق و حقوقتون رو بشناسید و اگه لازم شد، اقدامات درستی رو انجام بدید.

وقتی حرف از ارث میشه، چی به ذهن تون میاد؟ (مفاهیم پایه و موجبات ارث – مواد 861 تا 866)

قبل از اینکه بریم سراغ جزئیات، باید یه سری کلمات و مفاهیم رو با هم مرور کنیم تا وقتی می خونیم، گیج نشیم. مثلا مورث همون فردیه که فوت کرده و اموالش به ارث میرسه. وارث هم کسیه که از اون اموال سهم میبره و ترکه هم به کل اموال و دارایی های متوفی میگن که هم شامل بدهی ها میشه و هم حقوق و طلب ها. حالا بریم سراغ اینکه اصلا ارث بردن چطوری شروع میشه.

ارث چیست و چطور محقق میشه؟ (ماده 861)

خب، قانون میگه ارث بردن دو تا دلیل اصلی داره که بهش میگن موجبات ارث. این دو مورد نسب و سبب هستن. یعنی چی؟

• نسب: این همون خویشاوندی خونیه که ما با هم داریم. مثلا شما فرزند پدربزرگ تون هستید یا عمو و خاله شما، برادر و خواهر پدربزرگ و مادربزرگ تون هستن. این ارتباطات خونی باعث میشه که شما بتونید از هم ارث ببرید.
• سبب: این یکی مربوط به ازدواجه. یعنی زن و شوهر به واسطه عقد ازدواج، از هم ارث می برن. این رابطه سببی، یک رابطه خاصه و جدای از خویشاوندی های خونی حساب میشه.

پس تا اینجا فهمیدیم که برای ارث بردن، یا باید با متوفی نسبت خونی داشته باشیم، یا همسرش باشیم.

کی ها ارث می برن؟ (طبقات و درجات وراث – ماده 862 و 863)

ماده 862 قانون مدنی، وارث ها رو به سه تا دسته یا طبقه اصلی تقسیم کرده. این طبقات خیلی مهمن چون قانون میگه تا وقتی حتی یه نفر تو طبقه اول زنده باشه، هیچ کس از طبقه دوم ارث نمی بره و همینطور طبقه دوم، جلوی ارث بردن طبقه سوم رو میگیره. به این میگن اصل تقدم طبقه مقدم بر طبقه موخر. یعنی اولویت با نزدیک ترین طبقه به متوفیه. این سه طبقه این ها هستن:

1. طبقه اول: این ها نزدیک ترین افراد به متوفی هستن. یعنی پدر، مادر، فرزندان و فرزندان فرزندان (همون نوادگان).

   مثال: اگه خدایی نکرده کسی فوت کنه و پدر و مادر و فرزند داشته باشه، فقط همین ها ارث می برن و بقیه مثل برادر و خواهر یا عمو و دایی هیچ سهمی ندارن.

2. طبقه دوم: اگه کسی از طبقه اول وجود نداشته باشه، نوبت به این طبقه میرسه. این طبقه شامل اجداد (پدربزرگ و مادربزرگ)، برادر، خواهر و فرزندان اونا (برادرزاده و خواهرزاده) میشه.

   مثال: اگه متوفی نه پدر و مادر داشته باشه و نه فرزند و نوه، ولی پدربزرگ و مادربزرگ و خواهر و برادر داشته باشه، اونا ارث می برن.

3. طبقه سوم: اگه از دو طبقه قبلی هیچ کس زنده نباشه، اون وقته که عموها، عمه ها، دایی ها، خاله ها و فرزندان اونا (عموزاده، عمه زاده، دایی زاده، خاله زاده) ارث می برن.

ماده 863 هم دقیقا همین رو میگه که وارثین طبقه بعدی وقتی ارث می برن که از طبقه قبلی کسی نباشه.

جایگاه همسر در ارث (ماده 864)

خب، همونطور که گفتیم، زن و شوهر به خاطر رابطه ازدواج، از هم ارث می برن. این ماده میگه که هر یک از زوجین، اگه موقع فوت دیگری زنده باشه، وارث حساب میشه. مهم نیست که از کدوم طبقه هستن، همسر همیشه در کنار وراث نسبی حضور داره و سهم خودش رو میبره. مثلا اگه همسر فرزند هم داشته باشه، بازم سهم خودش رو میبره و با وجود فرزندان، محروم نمیشه.

اگه از چند جهت وارث باشیم چی؟ (ماده 865)

گاهی ممکنه یه نفر از چند جهت با متوفی نسبت داشته باشه. مثلا هم پسر عموش باشه و هم شوهر خالش. قانون میگه اگه موجبات متعدد ارث تو یک نفر جمع بشه، اون فرد از تمام جهات ارث می بره، مگر اینکه بعضی از اون ها مانع دیگری بشن. این مورد بیشتر برای متخصصین حقوقی کاربرد داره و تو موارد خاص پیش میاد.

اگه وارثی نباشه، تکلیف ترکه چیه؟ (ماده 866)

تصور کنید یه نفر فوت کرده و هیچ کس از این سه طبقه وارث رو نداره و همسر هم نداره. یعنی هیچ خویشاوند خونی یا سببی نداره. تو این شرایط، قانون میگه که اداره و تکلیف این اموال (ترکه) به عهده حاکم شرع هستش. البته معمولا این اموال به خزانه دولت میره.

ارث از کی شروع میشه و چی باید ازش کم بشه؟ (تحقق ارث و حقوق و دیون – مواد 867 تا 874)

فقط اینکه یه نفر فوت کنه، به این معنی نیست که دیگه ارث آماده تقسیمه. یه سری کارها هست که باید انجام بشه و یه سری دیون و حقوق هم هست که باید از ترکه پرداخت بشه قبل از اینکه ورثه بتونن سهم شون رو بردارن. دقیقا مثل وقتی که شما یه چیزی رو می خرید، اول باید پولش رو حساب کنید و بعد مالک بشید.

مرگ، شروع ماجرای ارث (ماده 867)

قانون میگه ارث وقتی واقع میشه که مورث (همون متوفی) فوت کنه. این فوت میتونه حقیقی باشه، یعنی واقعا مرده باشه و گواهی فوت داشته باشه، یا فرضی باشه. فوت فرضی یعنی چی؟ یعنی یه نفر گم شده و مدت خیلی زیادی ازش خبری نیست و بر اساس قانون، فرض بر اینه که فوت کرده. مثلا اگه کسی تو یه حادثه طبیعی بزرگ مثل زلزله یا سیل ناپدید بشه و بعد از سال ها اثری ازش نباشه، میشه حکم فوت فرضی گرفت.

اول حساب و کتاب، بعد تقسیم! (استقرار مالکیت و حقوق و دیون – ماده 868 تا 870)

ماده 868 یه نکته خیلی مهم رو میگه: مالکیت ورثه نسبت به ترکه متوفی مستقر نمی شود مگر پس از اداء حقوق و دیونی که به ترکه میت تعلق گرفته. یعنی چی؟ یعنی تا وقتی که بدهی ها و حقوقی که به اموال متوفی مربوط میشه پرداخت نشده، ورثه نمی تونن بگن این اموال کاملا مال ماست و می خوایم تقسیمش کنیم. اول باید بدهی ها رو صاف کرد.

ماده 869 هم میاد توضیح میده که این حقوق و دیون چی ها هستن و باید به چه ترتیبی پرداخت بشن:

1. هزینه کفن و دفن: اولین چیزی که باید از اموال متوفی پرداخت بشه، هزینه های ضروری کفن و دفن اونه.
2. حقوقی که متعلق به اعیان ترکه است: مثلا اگه متوفی یه خونه ای داشته که در رهن بانک بوده، اول باید بدهی رهن اون خونه پرداخت بشه.
3. دیون و واجبات مالی متوفی: تمام بدهی هایی که متوفی داشته (مثلا به کسی پول بدهکار بوده، یا مهریه همسرش) و واجبات مالی (مثل خمس و زکات پرداخت نشده) باید پرداخت بشه.
4. وصایای میت: اگه متوفی وصیت کرده باشه، تا یک سوم اموالش (ثلث ترکه) بدون اجازه ورثه باید طبق وصیت عمل بشه. اگه بیشتر از یک سوم وصیت کرده باشه، اون بخش اضافه فقط با اجازه ورثه قابل اجراس.

ماده 870 هم تاکید میکنه که این پرداخت ها باید دقیقا به همین ترتیبی که گفته شد، انجام بشه و هر چی از اموال باقی موند، اون وقت بین ورثه تقسیم میشه.

یادتون باشه که تا وقتی بدهی های متوفی صاف نشده، ورثه حق ندارن اموال رو بین خودشون تقسیم کنن. اولویت همیشه با پرداخت دیون و حقوقه.

معامله روی ترکه قبل از تصفیه حساب، مجازه؟ (ماده 871)

اگه ورثه بخوان قبل از اینکه بدهی های متوفی پرداخت بشه، روی اموالش معامله کنن (مثلا خونه رو بفروشن)، قانون میگه این معاملات نافذ نیست. یعنی اعتبار نداره و طلبکارها میتونن اون معامله رو باطل کنن تا حق و حقوق خودشون رو از اون مال بردارن.

اموال غایب مفقودالاثر (ماده 872)

اگه یکی از وارث ها غایب مفقودالاثر باشه (یعنی گم شده و خبری ازش نیست)، اموال متوفی رو نمیشه تقسیم کرد تا زمانی که یا مرگ اون فرد غایب ثابت بشه یا اینکه اونقدر زمان بگذره که دیگه عرفا نمیشه فرض کرد که زنده مونده.

وقتی زمان فوت معلوم نیست (ماده 873 و 874)

گاهی اوقات دو نفر که از هم ارث می برن (مثلا پدر و پسر) تو یه حادثه با هم فوت میکنن و دقیقا معلوم نیست کدوم اول مرده. قانون میگه تو این شرایط، این دو نفر از هم ارث نمی برن. مگر اینکه فوت هر دو به خاطر غرق شدن یا زیر آوار موندن باشه، که اون وقته که استثنائا از هم ارث می برن.

اما ماده 874 یه مورد دیگه رو هم توضیح میده: اگه فوت یکی از افراد معلوم باشه (مثلا پدر تو تاریخ مشخصی فوت کرده) ولی تقدم و تاخر فوت دیگری (مثلا پسر) معلوم نباشه، فقط اونی که تاریخ فوتش مجهوله، از اون یکی ارث می بره. یعنی پسر از پدر ارث می بره ولی پدر از پسر ارث نمی برده.

برای ارث بردن، چه شرط و شروطی وجود داره؟ (شرایط و موانع ارث – مواد 875 تا 885)

ارث بردن فقط به اینکه نسب یا سببی وجود داشته باشه، ختم نمیشه. یه سری شرایط دیگه هم لازمه و یه سری موارد هم وجود داره که جلوی ارث بردن رو میگیره. این موارد رو بهشون میگن موانع ارث.

زنده بودن وارث و وضعیت حمل (ماده 875 تا 877)

یکی از اصلی ترین شرط ها برای ارث بردن، اینه که وارث موقع فوت متوفی زنده باشه. اما یه استثنای مهم وجود داره و اون هم مربوط به حمل (نوزاد در شکم مادر) هستش. قانون میگه اگه نطفه جنین موقع فوت متوفی منعقد شده باشه و بعد از تولد هم زنده به دنیا بیاد (حتی اگه فورا بعد از تولد بمیره)، از متوفی ارث میبره. مثلا اگه پدربزرگ فوت کنه و نوه اون موقع هنوز به دنیا نیومده باشه، ولی نطفه اش بسته شده باشه، اگه زنده متولد بشه، سهم خودش رو میبره.

ماده 876 میگه اگه شک کنیم که جنین موقع تولد زنده بوده یا نه، حکم به ارث بردنش داده نمیشه. و ماده 877 هم میگه اگه در زمان انعقاد نطفه اختلاف باشه، با استفاده از همون روش های قانونی که برای اثبات نسب هست، زمان رو مشخص می کنیم.

تکلیف تقسیم ارث با وجود حمل یا غایب (ماده 878 و 879)

اگه موقع تقسیم ارث، یه جنین تو شکم مادر باشه که ممکنه سهم بقیه رو کم کنه یا اصلا جلوی ارث بردن بعضی ها رو بگیره، نمیشه ارث رو تقسیم کرد تا وضعیت اون جنین مشخص بشه. اگه این جنین مانعی برای ارث بردن بقیه نباشه و بقیه بخوان ارث رو تقسیم کنن، باید یه سهمی معادل سهم دو پسر از اون طبقه رو برای جنین کنار بذارن تا بعد از تولدش تکلیفش مشخص بشه (ماده 878).

همینطور اگه یکی از ورثه غایب مفقودالاثر باشه، سهمش رو کنار میذارن تا وقتی که حالش معلوم بشه. اگه مشخص شد قبل از متوفی مرده، سهمش به بقیه ورثه برمیگرده و اگه نه، به خودش یا به ورثه اش میرسه (ماده 879).

قاتل، از ارث محرومه! (ماده 880 و 881)

یکی از مهم ترین موانع ارث، قتل هستش. ماده 880 قانون مدنی میگه کسی که مورث خودش رو عمدا بکشه، از ارث اون محروم میشه. فرقی نمیکنه که خودش مستقیما این کار رو کرده باشه، یا با همکاری بقیه، یا اینکه با کارش باعث مرگ متوفی شده باشه.

اما ماده 881 یه استثنا داره: اگه قتل عمدی مورث به دستور قانون (مثلا اعدام) یا برای دفاع از خود یا دیگری باشه، اون وقته که قاتل از ارث محروم نمیشه. مثلا اگه کسی در دفاع از جان خودش، باعث مرگ کسی بشه که ازش ارث میبره، باز هم ارث میبره.

دیگه چه چیزایی مانع ارث میشن؟ (ماده 881 مکرر تا 884)

• کفر (ماده 881 مکرر): قانون ما میگه کافر از مسلمان ارث نمی بره. حتی اگه وارث کافر تو طبقه و درجه نزدیک تری نسبت به وارث مسلمان باشه، بازم وارث مسلمان مقدمه و اون کافر محروم میشه.
• لعان (ماده 882 و 883): لعان یک فرآیند حقوقی خاصه که وقتی زن و شوهر به هم تهمت می زنن و قسم های خاصی میخورن، اتفاق میفته. بعد از لعان، زن و شوهر از هم ارث نمی برن. همچنین فرزندی که به خاطر انکار پدر، لعان شده، از پدر و خویشاوندان پدری ارث نمی بره، ولی از مادر و خویشاوندان مادریش ارث می بره.
• ولدالزنا (ماده 884): فرزندی که از زنا متولد میشه، از پدر و مادر و اقوام اونا ارث نمی بره. اما اگه یکی از طرفین (پدر یا مادر) تو این رابطه زنا، اکراه شده باشه یا در شبهه بوده باشه، اون وقت فرزند فقط از همون طرف و اقوامش ارث می بره.

آیا فرزندان قاتل هم محروم میشن؟ (ماده 885)

ماده 885 یه نکته مهم دیگه رو میگه: فرزندان و اقوام کسی که به خاطر قتل از ارث محروم شده، خودشون محروم نمیشن. یعنی اگه پدری، پدر خودش رو بکشه و از ارث محروم بشه، فرزندان اون قاتل (یعنی نوه های متوفی) از پدربزرگ مقتول خودشون ارث می برن، مگر اینکه وارث نزدیک تری ازشون جلو بزنه.

حجب چیه و چرا بعضی ها کمتر ارث می برن؟ (مفهوم حجب در ارث – مواد 886 تا 892)

تا حالا گفتیم که کی ها از ارث محروم میشن. اما یه حالت دیگه هم هست که اسمش حجبـه. حجب یعنی اینکه یه وارث به خاطر وجود وارث دیگه، یا کلا از ارث محروم میشه، یا سهمش کمتر میشه. این اصطلاح برای خیلی ها ناآشناست، ولی تو قانون ارث، خیلی کاربرد داره.

اصلا حجب یعنی چی؟ (ماده 886)

ماده 886 به زبان ساده میگه: حجب حالت وارثی است که به واسطه بودن وارث دیگر، از بردن ارث کلا یا جزئا محروم می شود. یعنی یه وارث، جلوی ارث بردن وارث دیگه رو میگیره یا باعث میشه سهمش کم بشه.

دو نوع حجب داریم: کامل یا ناقص (ماده 887)

حجب دو جور داریم:

1. حجب حرمانی: این نوع حجب باعث میشه که وارث کلا از ارث محروم بشه. مثلا، برادر و خواهرزاده وقتی عمو یا خاله متوفی زنده باشن، از ارث محروم میشن. یا برادرزاده وقتی برادر یا خواهر خود متوفی زنده باشن، ارث نمی بره.
2. حجب نقصانی: تو این حالت، وارث به طور کامل محروم نمیشه، بلکه سهمش از حداکثر به حداقل میرسه. مثلا اگه یه شوهر از زنش ارث ببره و زن فرزند نداشته باشه، شوهر نصف اموال رو میبره. اما اگه زن فرزند داشته باشه، سهم شوهر از نصف به یک چهارم (ربع) کم میشه. همینطور سهم زن از یک چهارم (ربع) به یک هشتم (ثمن) کم میشه اگه شوهر فرزند داشته باشه.

کی جلوی ارث بردن کی رو می گیره؟ (ضابطه حجب – ماده 888)

قانون میگه قاعده کلی تو حجب حرمانی، رعایت اقربیت به میت یعنی نزدیکی به متوفی هستش. یعنی هر طبقه از وراث، طبقه بعدی رو از ارث محروم میکنه. مثلا وجود فرزند، جلوی ارث بردن خواهر و برادر رو میگیره. اما دو تا استثنا وجود داره:

• مورد ماده 936 که تو مبحث سوم طبقه سوم توضیح میدیم (پسر عموی ابوینی و عموی ابی).
• موردی که وارث دورتر میتونه به صورت قائم مقامی ارث ببره، که اون وقته که هم وارث نزدیک تر و هم دورتر ارث میبرن.

قائم مقامی، یعنی جایگزینی در ارث (ماده 889 و 890)

قائم مقامی یعنی چی؟ یعنی فرزندانِ یه وارث که فوت کرده، جایگزین پدر یا مادر فوت شده شون میشن و سهم اون ها رو میبرن. این مفهوم تو طبقات مختلف فرق داره:

• طبقه اول (ماده 889): اگه متوفی فرزند مستقیم نداشته باشه، نوه هاش (اولاد اولاد) به هر نسلی که باشن، جای پدر یا مادر فوت شده شون رو میگیرن و با پدر یا مادر زنده متوفی ارث می برن. اما بین نوه ها، اونی که به متوفی نزدیک تره (مثلا فرزند نوه نسبت به نوه نوه)، وارث دورتر رو محروم میکنه.
• طبقه دوم و سوم (ماده 890): همین قاعده قائم مقامی برای طبقه دوم (برادرزاده و خواهرزاده، نوادگان اجداد) و طبقه سوم (فرزندان عمو، عمه، دایی، خاله) هم اجرا میشه. یعنی فرزندان افراد فوت شده تو این طبقات، جای والدین شون میشینن و ارث میبرن.

کی ها حاجب ندارن؟ (ماده 891)

یه سری وراث هستن که هیچ وقت به طور کامل (حجب حرمانی) از ارث محروم نمیشن. این ها همیشه سهم خودشون رو میبرن، البته ممکنه سهم شون کمتر بشه (حجب نقصانی). این وراث شامل پدر، مادر، پسر، دختر، زوج و زوجه هستن.

مواردی که سهم ارث کم میشه (ماده 892)

ماده 892 درباره موارد حجب نقصانی صحبت میکنه:

• وجود اولاد یا اولاد اولاد: اگه متوفی فرزند یا نوه داشته باشه، سهم پدر و مادر متوفی از یک سوم بیشتر نمیشه (البته با استثنائاتی که در مواد 908 و 909 هست). همچنین سهم شوهر از نصف به ربع و سهم زن از ربع به ثمن کاهش پیدا میکنه.
• وجود چند برادر یا خواهر: اگه متوفی چند تا برادر یا خواهر داشته باشه، سهم مادر متوفی از یک ششم (سدس) بیشتر نمیشه. این حالت شرط و شروطی هم داره:
  • حداقل دو برادر، یا یک برادر و دو خواهر، یا چهار خواهر باشن.
  • پدر اون ها (یعنی پدر متوفی) هم زنده باشه.
  • اون برادرها و خواهرها خودشون از ارث ممنوع نباشن (مگر به دلیل قتل).
  • برادرها و خواهرها از یک پدر و مادر (ابوینی) یا فقط از یک پدر (ابی) باشن.

ارث به فرض یا به قرابت؟ چه فرقی دارن؟ (سهم های معین و نامعین – مواد 893 تا 905)

حالا که با طبقات و حجب آشنا شدیم، وقتشه که بدونیم هر کسی دقیقا چقدر ارث میبره. قانون مدنی، دو نوع ارث بردن رو مطرح میکنه: به فرض و به قرابت. بعضی ها هم هستن که گاهی به فرض و گاهی به قرابت ارث میبرن.

فرض و قرابت، کدوم سهم معلومه؟ (ماده 893 و 894)

ماده 894 قشنگ تفاوت رو مشخص میکنه:

• صاحبان فرض: این ها کسایی هستن که سهم شون از اموال متوفی، مقدار مشخص و تعیین شده ای تو قانون داره. مثل نصف، یک چهارم و…
• صاحبان قرابت: این ها کسایی هستن که سهم شون مشخص نیست و بعد از اینکه صاحبان فرض سهم شون رو برداشتن، بقیه اموال رو بین خودشون تقسیم می کنن.

یعنی اول سهم صاحبان فرض رو میدیم، بعد هر چی موند، مال صاحبان قرابته.

سهام معین یا فرض چقدره؟ (ماده 895)

مقادیر مشخصی که بهشون فرض میگن، این ها هستن:

• نصف (1/2)
• ربع (1/4)
• ثمن (1/8)
• دو ثلث (2/3)
• ثلث (1/3)
• سدس (1/6)

کی ها صاحب فرض هستن؟ (ماده 896 تا 898)

اینجا قانون مشخص میکنه که هر کدوم از وراث تو کدوم دسته قرار میگیرن:

• فقط به فرض ارث می برن (ماده 896): این ها فقط سهم مشخص خودشون رو برمی دارن و شامل مادر، زوج (شوهر) و زوجه (زن) میشن.
• گاهی به فرض و گاهی به قرابت ارث می برن (ماده 897): این ها بسته به شرایط، ممکنه سهم مشخصی داشته باشن یا نداشته باشن. این دسته شامل پدر، دختر، دخترها، خواهر و خواهرهای ابی یا ابوینی، و کلاله امی (خواهران و برادران مادری) میشن.
• فقط به قرابت ارث می برن (ماده 898): بقیه وراثی که اسمشون تو دو دسته بالا نیومده، فقط به قرابت ارث می برن. یعنی سهم مشخصی ندارن و هر چی از اموال بعد از برداشت صاحبان فرض باقی موند، بین خودشون تقسیم می کنن.

سهم نصف کی به کی میرسه؟ (ماده 899)

سه تا وارث هستن که ممکنه سهمشون نصف ترکه باشه:

1. شوهر: اگه زن فوت کنه و فرزندی نداشته باشه، شوهر نصف اموال رو میبره.
2. دختر: اگه متوفی فقط یک دختر داشته باشه و هیچ فرزند پسر دیگه ای نداشته باشه، اون دختر نصف اموال رو میبره.
3. خواهر ابوینی یا ابی تنها: اگه متوفی فقط یک خواهر داشته باشه (از یک پدر و مادر یا فقط از یک پدر) و برادری نداشته باشه، اون خواهر نصف ارث رو میبره.

سهم ربع کی به کی میرسه؟ (ماده 900)

دو تا وارث هستن که سهمشون ربع (یک چهارم) ترکه هستش:

1. شوهر: اگه زن فوت کنه و فرزند داشته باشه، سهم شوهر از نصف به ربع کاهش پیدا میکنه.
2. زوجه یا زوجات: اگه شوهر فوت کنه و فرزندی نداشته باشه، زن یا زن ها (اگه چند تا باشن)، یک چهارم از اموال رو میبرن.

سهم ثمن کی به کی میرسه؟ (ماده 901)

فرض ثمن (یک هشتم) برای زوجه یا زوجات هستش. اگه شوهر فوت کنه و فرزند داشته باشه، سهم زن یا زن ها از ربع به ثمن کاهش پیدا میکنه.

سهم دو ثلث کی به کی میرسه؟ (ماده 902)

فرض دو ثلث (دو سوم) برای این دو وارثه:

1. دو دختر و بیشتر: اگه متوفی دو دختر یا بیشتر داشته باشه و فرزند پسر نداشته باشه، این دخترها با هم دو سوم از اموال رو میبرن.
2. دو خواهر و بیشتر ابوینی یا ابی: اگه متوفی دو خواهر یا بیشتر (از یک پدر و مادر یا فقط از یک پدر) داشته باشه و برادری نداشته باشه، این خواهرها با هم دو سوم ارث رو میبرن.

سهم ثلث کی به کی میرسه؟ (ماده 903)

فرض ثلث (یک سوم) برای این دو وارثه:

1. مادر متوفی: اگه متوفی نه فرزند داشته باشه و نه برادر و خواهر (که باعث حجب مادر بشن)، مادر یک سوم از اموال رو میبره.
2. کلاله امی بیش از یکی: اگه متوفی چند برادر یا خواهر مادری (کلاله امی) داشته باشه، اونا با هم یک سوم ارث رو میبرن.

سهم سدس کی به کی میرسه؟ (ماده 904)

فرض سدس (یک ششم) برای این سه وارثه:

• پدر: اگه متوفی فرزند داشته باشه، پدر یک ششم از اموال رو میبره.
• مادر: اگه متوفی فرزند یا تعداد کافی برادر و خواهر (که باعث حجب مادر بشن) داشته باشه، مادر یک ششم از اموال رو میبره.
• کلاله امی تنها: اگه متوفی فقط یک برادر یا خواهر مادری داشته باشه، اون یک ششم ارث رو میبره.

اول فرض، بعد قرابت! (ماده 905)

ماده 905 یک قانون کلی رو میگه: از ترکه میت هر صاحب فرض حصه خود را می برد و بقیه به صاحبان قرابت می رسد. یعنی اول سهم کسایی که سهمشون مشخصه رو میدیم، بعد اگه چیزی موند، میدیم به کسایی که سهمشون مشخص نیست.

اما یه نکته دیگه هم هست: قاعده رد. اگه بعد از پرداخت سهم صاحبان فرض، چیزی از اموال باقی بمونه و تو اون طبقه کسی نباشه که به قرابت ارث ببره، اون باقی مانده به صاحبان فرض رد میشه. یعنی دوباره بهشون برمیگرده تا سهمشون بیشتر بشه. اما این قاعده یه استثنای خیلی مهم داره: به زوج و زوجه رد نمیشه. یعنی زن و شوهر فقط همون سهم فرض خودشون رو میبرن و اگه چیزی اضافه بیاد، بهشون برنمیگرده. مگر اینکه متوفی هیچ وارث دیگه ای به جز همسرش نداشته باشه، که اون وقته که مازاد سهم فرض به همسرش رد میشه.

حالا بیاید ببینیم سهم الارث هر کسی چقدر میشه! (تقسیم ارث بین وراث – مواد 906 تا 949)

حالا که با کلیات و مفاهیم آشنا شدیم، وقتشه که دونه دونه بریم سراغ سهم هر کدوم از وراث تو هر طبقه. این قسمت احتمالا همون جاییه که خیلی ها دنبال جواب سوالاتشون می گردن!

مبحث اول: وراث طبقه اول (پدر، مادر، اولاد و نوادگان)

این ها نزدیک ترین افراد به متوفی هستن و همونطور که گفتیم، تا وقتی حتی یک نفر از این طبقه زنده باشه، بقیه طبقات ارث نمی برن.

ارث پدر و مادر (ماده 906)

پدر و مادر جزو وارثین طبقه اول هستن و همیشه ارث میبرن. اگه متوفی فرزند داشته باشه، سهم هر کدوم از پدر و مادر یک ششم (سدس) میشه. اگه متوفی فرزند نداشته باشه، سهم مادر یک سوم (ثلث) و سهم پدر بقیه (دو سوم) میشه، مگر اینکه مادر به خاطر وجود برادر و خواهر متوفی (حاجب) یک ششم ببره. (به ماده 892 مراجعه کنید)

ارث اولاد (ماده 907): قاعده دو برابر بودن سهم پسر از دختر

وقتی متوفی فرزند داشته باشه، اونا با هم ارث میبرن. قانون ما تو این مورد میگه که پسر دو برابر دختر ارث می برد. این یک قاعده فقهی و حقوقیه که تو قانون ارث فرزند ثابت شده.
مثال: اگه کسی فوت کنه و دو پسر و یک دختر داشته باشه، ترکه به 5 قسمت تقسیم میشه که هر پسر 2 قسمت و هر دختر 1 قسمت رو میبره.

ارث پدر و مادر با اولاد (ماده 908 و 909)

اگه متوفی هم پدر و مادر داشته باشه و هم فرزند، سهم الارث ها کمی تغییر میکنه:

• اگه متوفی فقط یک دختر داشته باشه، سهم پدر و مادر هر کدوم یک ششم (سدس) و سهم دختر نصف (نصف) میشه. بقیه اموال هم اگه چیزی موند، به نسبت بین همین ها (به جز زوج و زوجه) رد میشه.
• اگه متوفی چند دختر داشته باشه، سهم پدر و مادر هر کدوم یک ششم (سدس) و سهم دخترها دو سوم (دو ثلث) میشه.

ارث نوادگان (ماده 910 تا 912): چگونگی ارث بردن نوه به قائم مقامی پدر/مادر خود

نوه ها (اولاد اولاد) تو طبقه اول هستن، اما نه مستقیم. اونا به قائم مقامی پدر یا مادر خودشون که فوت کردن، ارث میبرن. یعنی جای پدر یا مادرشون میشینن و سهم اونا رو میبرن.

مثال: فرض کنید پدربزرگ فوت کرده و سه تا فرزند داشته: دو پسر و یک دختر. یکی از پسرها قبل از پدربزرگ فوت کرده و خودش دو تا فرزند (نوه پدربزرگ) داره. تو این حالت، نوه ها به جای پدرشون که فوت کرده، سهم اون رو میبرن. سهم هر نوه هم بر اساس جنسیت پدر یا مادر فوت شده اش محاسبه میشه. یعنی اگه نوه، فرزند پسری باشه، سهم پدرش رو می بره و اگر فرزند دختری باشه، سهم مادرش رو.

ارث همسر در این طبقه (ماده 913)

گفتیم که زن و شوهر همیشه کنار بقیه وارث ها هستن. تو طبقه اول هم همینه. اگه متوفی زن باشه و فرزند داشته باشه، شوهر یک چهارم (ربع) و اگه فرزند نداشته باشه، نصف (نصف) میبره. اگه متوفی شوهر باشه و فرزند داشته باشه، زن یا زن ها یک هشتم (ثمن) و اگه فرزند نداشته باشه، یک چهارم (ربع) از اموال رو میبرن.

عول و تعصیب (ماده 914)

این ها دو مفهوم قدیمی تو فقه هستن که البته تو قانون ارث ایران، قاعده عول (یعنی کم اومدن اموال برای پرداخت سهم همه صاحبان فرض) پذیرفته نشده و به جاش از قاعده رد (همون که تو ماده 905 توضیح دادیم) استفاده میشه. تعصیب هم تو قانون ما جایگاهی نداره و به این معنیه که اگه بعد از پرداخت سهم صاحبان فرض، چیزی اضافه اومد، به مردان منتقل بشه که این هم تو قانون ما نیست و اضافه اموال به همه وراث (به جز زوجین) به نسبت سهم شون رد میشه.

حبوه (ماده 915)

حبوه به یک سری از اموال خاص متوفی گفته میشه که فقط به پسر بزرگ تر متوفی میرسه. این اموال شامل انگشتر، قرآن، لباس و شمشیر میشه. البته شمشیر الان کاربردی نداره و بیشتر شامل همون انگشتر و قرآن و لباس میشه. این حبوه خارج از سهم الارث محاسبه میشه.

مبحث دوم: وراث طبقه دوم (اجداد، برادر، خواهر و فرزندان شون)

این طبقه وقتی ارث میبرن که از طبقه اول حتی یک نفر هم زنده نباشه.

شرط ارث بردن (ماده 916)

همونطور که گفتیم، افراد این طبقه وقتی ارث می برن که از طبقه اول (پدر، مادر، اولاد و اولاد اولاد) کسی زنده نباشه.

میراث اخوه (برادر و خواهر) (ماده 917 تا 922)

برادران و خواهران متوفی بهشون اخوه میگن. این ها می تونن از یک پدر و مادر (ابوینی)، فقط از یک پدر (ابی) یا فقط از یک مادر (امی) باشن و سهم الارث شون هم فرق میکنه:

• برادران و خواهران ابوینی: سهم پسر دو برابر دختره.
• برادران و خواهران ابی (فقط از پدر): اگه برادران و خواهران ابوینی وجود نداشته باشن، سهم پسر دو برابر دختره.
• برادران و خواهران امی (فقط از مادر): این ها سهمشون مساوی هستش، یعنی پسر و دختر به یک اندازه ارث می برن. اگه فقط یک نفر باشه، یک ششم (سدس) میبره و اگه بیشتر از یک نفر باشن، یک سوم (ثلث) رو بین خودشون مساوی تقسیم میکنن.

اگه هم برادران و خواهران ابوینی و هم امی باشن، سهم برادران و خواهران امی ابتدا برداشته میشه و بقیه بین برادران و خواهران ابوینی تقسیم میشه.

ارث اجداد و جدات (ماده 923 و 924)

اجداد شامل پدربزرگ ها و مادربزرگ ها میشن. تو این طبقه، پدربزرگ و مادربزرگ پدری و مادری ارث می برن. اگه فقط یک نفر ازشون باشه، همون همه رو میبره (به جز سهم زوجین). اگه چند نفر باشن، اجداد پدری (پدربزرگ و مادربزرگ پدری) دو سوم و اجداد مادری (پدربزرگ و مادربزرگ مادری) یک سوم رو میبرن. سهم پدربزرگ پدری دو برابر مادربزرگ پدریه، اما بین اجداد مادری، سهمشون مساویه.

قائم مقامی فرزندان برادر و خواهر (ماده 925)

همونطور که تو طبقه اول گفتیم، اگه برادر یا خواهر متوفی فوت کرده باشن، فرزندانشون به قائم مقامی اونا ارث میبرن. یعنی سهم پدر یا مادر فوت شده شون رو میگیرن.

وقتی همه با هم هستن (ماده 926)

ماده 926 میگه اگه برادران و خواهران و فرزندان اونا (کلاله ابوینی، ابی و امی) و همچنین اجداد متوفی تو یک جا جمع بشن، اول سهم کلاله امی (برادران و خواهران مادری) پرداخت میشه. بعد، اگه اجداد پدری و برادران و خواهران پدری (ابی) با هم باشن، سهم مذکر دو برابر مونث میشه. اگه اجداد ابوینی و برادران و خواهران ابوینی با هم باشن، سهم مذکر دو برابر مونث میشه.

ارث همسر در این طبقه (ماده 927)

همسر متوفی تو طبقه دوم هم مثل طبقه اول، سهم فرض خودش رو میبره. یعنی اگه متوفی فرزند نداشته باشه، شوهر نصف و زن ربع و اگه متوفی فرزند داشته باشه، شوهر ربع و زن ثمن میبره. باقیمانده اموال به بقیه وراث این طبقه میرسه و به زوجین رد نمیشه.

مبحث سوم: وراث طبقه سوم (عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان شون)

این طبقه وقتی ارث میبرن که از طبقات اول و دوم حتی یک نفر هم زنده نباشه.

شرط ارث بردن (ماده 928)

افراد این طبقه (اعمام، عمات، اخوال و خالات) وقتی ارث می برن که از طبقات اول و دوم کسی زنده نباشه.

ارث عموها و عمه ها (ماده 929 تا 932)

عموها و عمه ها به نسبت های خاصی ارث می برن. اگه عمو و عمه از یک پدر و مادر (ابوینی) یا فقط از یک پدر (ابی) باشن، سهم عمو دو برابر عمه است. اما اگه فقط از یک مادر (امی) باشن، سهم عمو و عمه مساویه. اگه عمو و عمه های امی با عمو و عمه های ابوینی یا ابی باشن، اول سهم امی ها پرداخت میشه و بقیه به ابوینی ها یا ابی ها میرسه.

ارث دایی ها و خاله ها (ماده 933 و 934)

دایی ها و خاله ها هم به همین ترتیب ارث میبرن. بین دایی ها و خاله ها، سهم شون مساویه، چه از یک پدر و مادر باشن، چه فقط از پدر و چه فقط از مادر.

وقتی عمو و دایی با هم میان (ماده 935)

اگه هم عموها و عمه ها (اعمام و عمات) و هم دایی ها و خاله ها (اخوال و خالات) وجود داشته باشن، ترکه به سه قسمت تقسیم میشه: دو سوم (دو ثلث) مال اعمام و عمات و یک سوم (ثلث) مال اخوال و خالات میشه.

یه استثنای جالب: پسر عموی ابوینی و عموی ابی (ماده 936)

این ماده یکی از استثناهای مهم قانون ارث هستش. قانون کلی میگه که نزدیک تر، دورتر رو محروم میکنه. اما اینجا یه استثنا داریم: اگه متوفی فقط یک عموی ابی (عموی پدری) و یک پسر عموی ابوینی (فرزند عموی پدری و مادری) داشته باشه، با اینکه پسر عمو دورتره، اما به خاطر اینکه از هر دو جهت (پدر و مادر) با متوفی نسبت داره، کل ارث رو میبره و عموی ابی محروم میشه.

قائم مقامی فرزندان عمو و دایی (ماده 937)

مثل طبقات قبلی، اگه عمو، عمه، دایی یا خاله متوفی، قبل از خود متوفی فوت کرده باشن، فرزندانشون به قائم مقامی اونا ارث میبرن.

ارث همسر در این طبقه (ماده 938)

تو این طبقه هم، سهم زوج و زوجه همون سهم فرضیشونه (ربع یا ثمن) و بهشون رد نمیشه. بقیه اموال به وراث این طبقه میرسه.

ارث خنثی (ماده 939)

خنثی به کسی گفته میشه که اندام های جنسی زنانه و مردانه رو همزمان داره و جنسیتش مشخص نیست. برای تعیین سهم الارث خنثی، قانون میگه که اگه علائم مردی توش غلبه داشته باشه، سهم مرد رو میبره و اگه علائم زنی توش غلبه داشته باشه، سهم زن رو. اگه هیچ علامتی غلبه نداشته باشه، نصف سهم مرد و نصف سهم زن رو میبره.

مبحث چهارم: میراث زوج و زوجه (مواد 940 تا 949) – (توضیح جزئی تر)

از اونجایی که همسر (زوج و زوجه) تو تمام طبقات حضور داره، قانون مدنی یه مبحث جداگانه رو به میراث این دو اختصاص داده.

سهم زن و شوهر (ماده 940 و 941)

ماده 940 تاکید میکنه که برای ارث بردن زوج و زوجه، عقد دائم ازدواج لازمه. یعنی اگه عقد موقت (صیغه) باشه، از هم ارث نمی برن. سهم شون هم که قبلا گفتیم: اگه متوفی فرزند داشته باشه، شوهر ربع (1/4) و زن یا زن ها ثمن (1/8) میبرن. اگه متوفی فرزند نداشته باشه، شوهر نصف (1/2) و زن یا زن ها ربع (1/4) رو میبرن.

اگه چند تا زن باشه چی؟ (ماده 942)

اگه مردی چند تا زن داشته باشه که همه تو عقد دائم باشن، سهم یک چهارم (ربع) یا یک هشتم (ثمن) (بسته به وجود فرزند) بین همه زن ها به تساوی تقسیم میشه. یعنی اگه شوهر فرزند داشته باشه و دو تا زن داشته باشه، اون یک هشتم بین دو زن تقسیم میشه و به هر کدوم یک شانزدهم (1/16) میرسه.

طلاق در حال بیماری و ارث (ماده 943 و 944)

اگه مردی تو دوران بیماری که منجر به مرگش میشه، زنش رو طلاق بده و بعد از اون طلاق و قبل از تموم شدن عده فوت کنه، زن از شوهرش ارث میبره. اما اگه بعد از تموم شدن عده فوت کنه، دیگه ارث نمی بره.

ماده 944 میگه: اگه شوهر تو دوران بیماری که منجر به فوتش میشه، زن رو طلاق بده و بعد از یک سال از تاریخ طلاق فوت کنه، زن ارث نمی بره. اما اگه خود زن دوباره تو همون مدت یک سال ازدواج کرده باشه، بازم ارث نمی بره. یعنی اگه مرد مریض تو یک سال بعد از طلاق فوت کنه، زن ارث می بره، مگر اینکه زن در این مدت با شخص دیگری ازدواج کرده باشه. این ماده با ماده 943 هم پوشانی داره و بیشتر برای مواقعی که مدت عده گذشته باشد.

ازدواج در بستر مرگ (ماده 945)

اگه کسی تو دوران بیماری که منجر به فوتش میشه، با زنی ازدواج کنه و قبل از اینکه با هم نزدیکی کنن فوت کنه، زن از اون ارث نمی بره. اما اگه بعد از نزدیکی فوت کنه، ارث میبره.

سهم زن از بناها و درخت ها (ماده 946 و 948)

یکی از بحث های مهم و پرچالش تو قانون ارث زن و شوهر، مربوط به سهم زن از اموال غیرمنقوله. تا قبل از سال 1387، زن از قیمت زمین ارث نمی برد و فقط از قیمت بناها و درخت ها ارث میبرد. اما با اصلاحیه ای که سال 1387 به ماده 946 اضافه شد، زن از تمام اموال منقول و غیرمنقول (یعنی هم زمین و هم بنا و هم درخت و هم بقیه اموال) ارث میبره. یعنی دیگه زن از خود زمین هم سهم میبره و نه فقط از قیمت بنا و اشجار. ماده 948 هم مربوط به این بود که اگه ورثه حاضر نباشن قیمت بنا و اشجار رو بدن، زن میتونست اونها رو بخره، اما با توجه به اصلاحیه ماده 946، این ماده هم عملا تحت تاثیر قرار گرفته.

رد به زوج و زوجه نداریم! (ماده 949)

این ماده همون چیزی رو تکرار میکنه که قبلا تو ماده 905 گفتیم. یعنی اگه بعد از پرداخت سهم زوج یا زوجه، چیزی از ترکه اضافه بیاد و وارث دیگری نباشه، اون اضافه به زوج و زوجه رد نمیشه. بلکه اون اضافه به حاکم شرع میرسه. تنها استثنا هم اینه که اگه متوفی هیچ وارثی جز زوج یا زوجه نداشته باشه، اون وقته که مازاد به همسرش رد میشه. این قانون برای اینه که زوجین فقط سهم مشخص خودشون رو ببرن و بقیه اموال در صورت عدم وجود وارثین نسبی، به دولت برسه.

خب، رسیدیم به آخر این مسیر طولانی و پرپیچ و خم قوانین ارث. همونطور که دیدید، مواد قانون مدنی در مورد ارث، ریزه کاری های زیادی داره که آگاهی ازشون واقعا ضروریه. از طبقات وراث و حجب گرفته تا فرض و قرابت و سهم هر کس، همه و همه برای جلوگیری از درگیری و حفظ آرامش تو خانواده های ما وضع شدن. اگه تو این شرایط سخت، با این اطلاعات مسلح باشید، کمتر احتمال داره که گرفتار مشکلات حقوقی بشید. البته این نکته رو همیشه یادتون باشه که مباحث ارث، گاهی اوقات اونقدر پیچیده میشن که حتما باید با یه وکیل متخصص مشورت کنید تا مطمئن بشید که همه چیز طبق قانون و به درستی پیش میره.