یک نفر و چند اسم!
در روزهایی که تلویزیون نبود و سینما هنوز گروه های کوچکی را جلب می کرد چاپ داستان های مستعان در مجلات ضامن فروش معتبری برای آن ها بود. زمانی که ادبیات پیش رو امکان نشر و مخاطب نداشت، او یکه تاز میدان نویسندگی بود.
به گزارش پیشتاز، 41 سال پیش یعنی 15 اسفند 1361 یکی از معروف ترین پاورقی نویسان ایران از دنیا رفت؛ حسینقلی مستعان که در سال 1283 در تهران متولد شده بود.
از مکتب خانه تا روضه خوانی
او تحصیلات خود را از چهارسالگی در مکتب خانه شروع کرد و از همان زمان به تشویق پدرش به تحصیل زبان فرانسه و عربی نیز پرداخت. در شش سالگی برای گذراندن تحصیلات ابتدایی به مدرسه «اسلام» رفت: «آن ها می خواستند مرا در کلاس اول بپذیرند، اما قبول نکردم. به مدرس شرف مظفری رفتم و امتحان دادم و در کلاس چهارم مشغول تحصیل شدم. کلاس پنجم را در تعطیلات تابستان خواندم و کلاس ششم را به پایان رساندم. نخستین سالی بود که وزارت فرهنگ آن زمان، گواهینامه رسمی می داد. وقتی خواستم به دوره متوسطه بروم و در دارالفنون درس بخوانم، پدرم چون خیلی تعصب مذهبی داشت، مانع ادامه تحصیلم شد زیرا فکر می کرد اگر در دارالفنون درس بخوانم دهری و بی دین خواهم شد.»
برخلاف پدر، مادر موافق نظر فرزند بود و برای تحصیل پسرش، پول و لباس و لوازم زندگی مهیا کرد. بعد از پایان تحصیلات متوسطه، یک روز، پدر مستعان در اوج عصبانیت، او را از خانه بیرون کرد.مستعان خود درباره این دوره گفته بود: «طی چند سال با [تحمل] صدمات بی پایان خود را به پایان [دوره تحصیلی] متوسطه رساندم که ناگهان پدرم که از این امر ناراضی بود، یک روز که به خانه آمدم در اوج عصبانیت در را به رویم بست و گفت حق نداری به خانه بیایی.» پس از این ماجرای زندگی مستقلانه و پر از رنج و مشقت مستعان شروع شد؛ از تهران رفت و مجبور شد چهار-پنج سال زندگی ماجراجویانه ای را با تمام مشقات آن بگذراند. «این زندگی برایم نیروبخش و آموزنده بود. کارهایی پیشه کردم. پیشخدمتی کردم و حتی روضه خواندم. وقتی در هفده-هجده سالگی به کار پرداختم، یک مرد کوبیده و دنیادیده بودم.»
اولین خبرنگار عکاس مطبوعات ایران
او پس از پنج سال کار و سرگردانی به خانه بازگشت درحالی که به بیماری مالاریا مبتلا شده بود. طی مسافرت هایش در روزنامه نویسی هم تجربیاتی کسب کرده بود. پس از بهبودی، درصدد برآمد کار روزنامه نویسی را آغاز کند. ابتدا در روزنامه های «نسیم شمال»، «رعد» و روزنامه «اتحاد» و اندکی بعد در روزنامه «ایران» به کار مشغول شد (از سال 1300 ش به بعد). از آن به بعد تمام مراحل روزنامه نگاری را در روزنامه ایران طی کرد و در این روزنامه همه کار انجام داد: صندوق داری، حسابداری، خبرنگاری، نویسندگی و معاونت سردبیر و سردبیری. علاوه بر نوشتن مقالات گوناگون، آثار نویسندگان بزرگ جهان همچون ویکتور هوگو را نیز ترجمه می کرد و داستان هایی بی امضا و پاورقی هایی می نوشت. خود او می گوید که افزون بر این ها «عکاسی و مصاحبه با رجال را انجام می دادم. من اولین خبرنگار عکاس مطبوعات در ایران بودم و اولین خبرنگاری بودم که برای تهیه گزارش های بزرگ به نقاط مختلف اعزام شدم.» او در این سال ها آثاری مانند «افسانه»، «عنتر شجاع عرب»، «علی بابا» و ترجمه های «بینوایان» و «یهودی سرگردان» را منتشر کرد.
از سردبیری تا قطع همکاری با مجلات
او از سال 1310، سردبیر روزنامه ایران بود و بعد از وقفه ای در سال 1314، سردبیری مجلات «پیشتاز» و «مهرگان» را نیز علاوه بر روزنامه ایران برعهده گرفت. داستان نویسی مستعان در مجله مهرگان با نام مستعار «ح.م.حمید» به طور جدی شروع شد. در سال 1318، مستعان بر اثر فشار کاری، مدتی از کار سربیری روزنامه کناره گیری کرد و امتیاز مجله «راهنمای زندگی» را گرفت که حدود دو سال منتشر می شد. در اوایل دهه 20، مستعان مجددا مدیر روزنامه «پیشتاز ایران» شد که همان روزنامه ایران با عنوانی دیگر بود اما پس از مدتی، با این روزنامه قطع رابطه کرد. مستعان مدتی هم روزنامه «اخبار» و هفته نامه «دستور» را منتشر کرد اما از سال 1325 تصمیم گرفت تنها به عنوان داستان نویس با مجلات همکاری کند. با مجله «تهران مصور» بیش از 10 سال همکاری کرد و بعد از آن هم در مجلات دیگری، داستان های متعددی منتشر کرد. این همکاری بیش از 10 سال ادامه یافت و به گفته خود «اختلاف سلیقه شدید بین من و مجلات که غالبا به جلفی و سبکسری پرداخته بودند، به وجود آمد و من تصمیم گرفتم که دیگر با مجلات همکاری نکنم.»
او در آن سال ها داستان های «آفت» و «شهرآشوب» را در بالغ بر 300 شماره مجله تهران مصور منتشر کرد. آثاری مانند «دلخسته»، «گناه مقدس»، «آتش به جان شمع فتد» و «مثل خدا که مال همه است» مستعان نیز در سال های 1337 تا 1349 منتشر شده است.
یک نویسنده با چندین نام
مستعان برای نوشتن مطلب از اسامی مستعار متعددی استفاده می کرد. «وقتی که نشر داستان هایم را در مجله «مهرگان» شروع کردم نام ح.م.حمید را برگزیدم. پس از آن در مجله خودم، «راهنمای زندگی» که اولین مجله مصور ایران به سبک کنونی و پیش رو و الگوی همه مجلات هفتگی بود با چندین اسم مستعار مقاله، داستان و مطالب گوناگون نوشتم: فرخنده، انوشه، مینو، شادگان، نیلوفر، بیدل، مهربان مراد، آینه، راهنما، زیبنده، دکتر تبریزیان، سیروس راستان، فردا می گم و چند نام دیگر.
بعدها داستان های تاریخی را با اسم مستعار انوشه، داستان های کوتاه را با نام یکی از نویسندگان و رمان هایی را با نام حبیب نوشتم. نام های مستعار دیگری نیز برگزیدم: نویسنده کهن، ادیبه کمالی، ابوالوتاب، مهین، دوست شما، ح.بیدل، حمید و مراد. و برخی نام های دیگر که یادم نیست. امضای مستعارم برای مقالات زنانه ادیبه کمالی بود و خانم ها پیوسته سراغ این ادیبه کمالی را می گرفتند.
ناگفته نماند که سعی می کردم شیوه نگارش و سبک این نوشته ها یکنواخت از آب درنیاید. سبک ها کاملاً فرق داشت. مثلاً در داستان های به امضای ح.م.حمید، عشق و زندگی با جنبه های واقعی، روان، دلپذیر و عبرت انگیز مطرح بود. امضای حبیب را برای داستان های پرحادثه و طولانی می زدم. امضای یکی از نویسندگان را به داستان های اجتماعی و فلسفی اختصاص داده بودم. با نام انوشه داستان های تاریخی می نوشتم و روش نگارش، در این ها همه، آن قدر فرق داشت که به زحمت می شد باور کرد که همه را یک نویسنده نوشته است.
گاه برای آنکه نظر مردم را بدانم پرسش هایی مطرح می کردم. مثلاً درباره ح.م.حمید در مجله «مهرگان» مسابقه ای طرح کردیم و از خوانندگان خواستیم یک تصویر خیالی از او بکشند و بفرستند… فقط یک دختر باهوش از کرمان درست تشخیص داده و از روی عکس خود من یک کاریکاتور جالب ساخته و فرستاده بود.»
او در نوجوانی شعر نیز می سرود و شیفته (چندی هم مدهوش) تخلص می کرد. «من زندگی را با شعر شروع کردم. از هشت سالگی شعر می گفتم و پیشرفت هایی در این فن داشتم. اولین دفعه منظومه های اجتماعی و انتقادی و فکاهی و نیز بعضی غزل هایم در روزنامه «نسیم شمال» چاپ شد. و نیز در روزنامه «خنده» و روزنامه «امید» و بعضی روزنامه های دیگر و مجلات قطعاتی از من چاپ شد… در شعرهای طنزآمیز تخلصم نیلوفر و چلندر بود. در یک مسابقه غزل سرایی در روزنامه اتحاد در سال 1300 ش. در ردیف برندگان نام برده شدم و روزنامه غزل مرا چاپ کرد با ذکر این حقیقت که سرایند غزل یک کودک سیزده ساله است.»
او سپس به ترجمه روی آورد و به دلیل آشنایی با زبان فرانسه و برخی زبان های دیگر توانست بعضی از داستان های مشهور جهان از جمله «بینوایان» ویکتور هوگو را به زبان فارسی برگرداند. او این رمان معروف را بین سال های 1305 و 1307 ترجمه کرد.
مهم ترین بخش زندگی مستعان، داستان نویسی اوست: «من همواره عاشق قصه نویسی بودم و روزنامه نگاری تنها وسیله ای بود برای امرار معاش. از چهارسالگی پای قصه های مادربزرگم می نشستم و در شش سالگی، خودم یک قصه گو بودم و طرفداران بسیار میان بچه های محله داشتم. نخستین قصه ام را در 12 سالگی بر اساس یک حادثه واقعی نوشتم.»
فروش 15 هزار نسخه در یک هفته!
مستعان در نشریه مهرگان داستان نویسی خود را با اسم مستعار ح.م حمید، به طور جدی شروع کرد. او داستان «نوری» را منتشر کرد. این داستان وقتی به صورت کتاب درآمد، در عرض یک هفته 15 هزار نسخه از آن فروش رفت: «اما هجوم مردم، فقط تازگی آن ها بود. تا آن روز ما قصه نداشتیم.بلکه چهار، پنج تا کتاب رمان از جمله مطیع الدوله حجازی [موجود] بود. ولی سبک نگارش قصه من به زبان مردمی بود، زبان افراد داستان فقط از دهان پرسوناژهای من شنیده می شد. این زبان، زبان مردم بود. مهم تر داستان مال خود مردم بود. داستان ها فقط و فقط از خود مردم بود و در همان چهارچوب زندگی شان. قصه توی خانه خودشان می گذشت… هر کس «نوری» را خواند، احساس کرد که با نوری دماوند و اطرافش را گشته و دیده.
یعقوب آژند درباره دلیل استقبال از آثار او می گوید: «البته درباره موفقیت های داستان های مستعان و پرخواننده بودن آن ها این نکته را نباید فراموش کرد که در آن روزها از تلویزیون خبری نبود. سینما هنوز گروه های کوچکی را جلب می کرد. تیاتر و اپرا و دیگر پرکنندگان اوقات فراغت نیز چندان وجود نداشت. مستعان با نوشتن پاورقی های هیجان انگیز خود جای همه این ها را پر می کرد، تا آنجا که چاپ داستان مستعان در هر مجله ای ضامن فروش معتبری برای آن مجله بود.»
به نظر حسن میرعابدینی، نویسندگان رمان های اجتماعی و تاریخی اولیه که عمدتا در قالب پاورقی در مجلات منتشر می شدند، با برداشتی غیرواقعی از وقایع تاریخی و حوادث جنایی و جنسی، داستان هایی می سازند که از لحاظ سبک و مضمون هنری ارزشی ندارند و بیشتر جنبه وقت گذرانی و سرگرمی دارند. او، مستعان را عمده ترین پاورقی نویس دوره رضاشاه می داند که زمانی که ادبیات پیش رو امکان نشر و مخاطب نداشت، یکه تاز میدان نویسندگی بود.
مستعان به دلیل فعالیت های فراگیر و روزنامه نگاری و داستان نوسی رقبا و مخالفانی نیز داشت. او در بیشتر مصاحبه های خود از دست این رقبا نالیده است: کار به جایی رسیده که روزنامه ای در یک تیتر سرتاسری که صفحه اول را فرامی گرفت، نوشت: مرگ مستعان عروسی ادبیات ایران است. خلاصه آنکه مطبوعات در مورد من خیلی هتاکی کردند. از وقتی که محبوبیت پیدا کردم با این وضع روبه رو بودم.»
گلاب آدینه فرزند این نویسنده است که بعد از ورود به سینما به دلیل مخالفت پدر با این کار، نام خانوادگی اش را به «آدینه» تغییر داد.
برخی از آثار مستعان مانند «رابعه»، «اشک دلاوران» و «حمویه» (که قبلا در مجلات منتشر شده بودند) در قالب کتاب در سال های 1362 تا 1380 منتشر شده اند.
پی نوشت: در این گزارش از مطلب «پا به پای پاورقی نویسان ایران: مستعان، حسینقلی» نوشته یعقوب آژند استفاده شده است.
پایان خبر پیشتاز
آیا شما به دنبال کسب اطلاعات بیشتر در مورد "یک نفر و چند اسم!" هستید؟ با کلیک بر روی فرهنگ و هنر، ممکن است در این موضوع، مطالب مرتبط دیگری هم وجود داشته باشد. برای کشف آن ها، به دنبال دسته بندی های مرتبط بگردید. همچنین، ممکن است در این دسته بندی، سریال ها، فیلم ها، کتاب ها و مقالات مفیدی نیز برای شما قرار داشته باشند. بنابراین، همین حالا برای کشف دنیای جذاب و گسترده ی محتواهای مرتبط با "یک نفر و چند اسم!"، کلیک کنید.
