«سنگ فرش گرمسار» سرآغاز جاده سازی در ایران – خبرگزاری پیشتاز | اخبار ایران و جهان

خبرگزاری پیشتاز گروه استان ها- هانی رستگاران*: جاده سازی در ایران به دوران باستان بازمی گردد در دوران هخامنشیان جاده های شاهی یا «راه شاهی» ساخته شد که از شوش تا ساردیس در ترکیه امروزی امتداد داشت سپس در دوران ساسانیان جاده سازی ادامه یافت و جاده های مهمی برای ارتباط بین شهرهای بزرگ ساخته شد و این جاده ها به توسعه اقتصادی و نظامی امپراتوری کمک شایانی کردند.

در دوران اسلامی نیز جاده سازی همچنان ادامه یافت و بازرگانان و کاروان ها از این جاده ها برای تجارت و سفر استفاده می کردند پس از دوران قاجار با ورود تکنولوژی های جدید و نیاز به ارتباطات سریع تر جاده سازی در ایران وارد مرحله جدیدی شد. در این دوره تلاش هایی برای بهبود و توسعه جاده ها صورت گرفت.

تاریخچه جاده سنگفرش

جاده سنگ فرش در جنوب منطقه سیاه کوه شهرستان گرمسار یکی از نخستین جاده های رسمی شناخته شده در ایران به شمار می رود. پیترو دلاواله نخستین جهانگردی است که در سفرنامه خود به ماجرای عبور خود از جاده سنگفرش اشاره کرده است حضور وی در ایران و عبور از جاده سنگفرش مصادف با دوران حکومت شاه عباس صفوی است و جاده سنگفرش در دست احداث است. او در بخشی از سفرنامه خود که درباره عبور از محور قدیم گرمسار است می نویسد: «غروب یکشنبه بیست و هشتم ژانویه (۱۶۱۸) از کاشان خارج شدیم شب را در بیدگل به سر آوردیم دوشنبه صبح زود شروع به حرکت کردیم زیرا محلی که بتوان شب در آنجا بیتوته کرد جای دوری واقع شده بود اطراف ما را صحرای لم یزرعی فراگرفته بود و پای حیوانات تا زانو در شن فرو می رفت.

تمام زمین کویر هموار و سفید و مملو از نمک خالص بود… در داخل کویر حتی یک چند بوته خار هم به چشم نمی خورد. تابستان در این زمین خشک گرمای طاقت فرسایی حکم فرماست و به همین جهت مسافران باید با سرعت از تنها راهی که وجود دارد عبور کنند. در زمستان زمین کویر پر از آب باران است که به علت نمک سفید می شود و این آب آن قدر زیاد است که گهگاه تا شکم اسب می رسد و تمام لباس های ما به علت گل ولای و نمک کثیف و آلوده شده بود.»

جاده سنگفرش ابریشم و کاروانسراهای مختلف در منطقه سیاه کوه و پارک ملی کویر یکی از جاذبه های گردشگری و توریستی پارک ملی کویر در منطقه گرمسار است. در زمان حکومت شاه عباس مردم برای رفت وآمد از کاشان و اصفهان به سمت گرمسار با شتر از کنار دریاچه نمک و دشت کویر گذر می کردند و به دستور شاه عباس ۳۴ هکتار در نمکزارهای دشت کویر جاده سنگفرش احداث شد. شاه صفوی برای اقامت و استراحت مردم نیز به فاصله هر ۳۵ کیلومتر در این جاده یک کاروانسرا احداث کرد که ازجمله آن ها کاروانسرای قصر بهرام کاروانسرای عین الرشید و بنای حرم سرای اشاره کرد.

شرایط اقلیمی

امتداد مسیر جاده سنگ فرش بر اساس تطبیق تصاویر هوایی تاریخی که از سال های ۱۳۴۵ تا ۱۳۴۷ شمسی گرفته شده اند ترسیم شده است. بر اساس مطالعات انجام شده ابتدای جاده از مرز زمین های زراعی جاده سنگ فرش آغاز می شود و در حد مرزی دامنه سیاه کوه محو می گردد. احتمالاً این انطباق مبتنی بر زمین باتلاقی بستر بوده و با شروع زمین های با بستر سنگی و کوهستانی دیگر نیازی به احداث جاده سنگ فرش و تأمین مسیر امن با زیرسازی مناسب نبوده است.

مهم ترین عامل تخریب جاده سنگ فرش اثر نمک بر سطح جاده است. به عنوان عامل دیگر در تخریب جاده باید از حفاری های غیرمجاز جویندگان آثار باستانی نام برد همچنین واگذاری اراضی اطراف جاده به گروه های مشاع کشاورزی به ویژه در حواشی روستای رشمه تا دکل علی آباد عامل سوم خرابی این جاده تاریخی است.

راهداری در دوره صفویه با در نظر گرفتن مسائل فنی و معماری نسبت به استحکام جاده در مناطق سست کویری از آگاهی خاصی به همراه تجربه برخوردار بوده است و ایجاد مسیرهای سنگفرش در بخش های صعب العبور از استراتژی های منحصربه فرد صفوی و به ویژه شاه عباس محسوب می شود.

پیش از اعلان مراتع سیاه کوه به عنوان منطقه حفاظت شده پارک ملی کویر دامداران و عشایر گرمسار گله های خود را از طریق این جاده به مراتع مذکور گسیل می داشتند. این راه از جنوب گرمسار پس از عبور از روستای ساروزن بالا و پایین کهک یا سنرد و دکل علی آباد در جهت جنوب غرب به مجموعه تاریخی سیاه کوه منتهی می گردد.

ورود میراث فرهنگی

در حال حاضر نیز تردد از این جاده تاریخی به صورت موردی انجام می گیرد و با توجه به مدیریت پارک ملی کویر و مجموعه تاریخی سیاه کوه توسط سازمان های محیط زیست و میراث فرهنگی استان تهران و صدور مجوز بازدید از این مناطق توسط ادارات استان تهران ورود به منطقه از طریق جاده ورامین پیشوا امامزاده جعفر (ع) جاده شوسه کنار راه آهن و آبادی های عسگرآباد و حصار گلی انجام می گیرد.

دو پل مهم در مسیر جاده سنگ فرش عبارت اند از پل سفید و پل سیاه بر روی رودخانه شور لات و پل سفید بر روی رودخانه گلو احداث گردیده بود. پل رودخانه سفید دارای هفت دهنه بوده است. در بعضی از این طاق چشمه ها محلی برای اُتراق کاروانیان منظور گردیده بود طاق چشمه ها و بخش های مانده ی پل براثر مرور زمان و متروکه شدن جاده و عدم استفاده تخریب و ویران شده اند. تا دو دهه پیش آب های ناشی از سیلاب های بهاری از زیر بقایای دهانه های پل پس از سالیان دراز جریان داشته است.

مسیر جاده سنگفرش با دانه بندی عرض ارتفاع از سطح جاده و همین طور مصالح و جنس سنگ متنوع در بخش های مختلف آن قابل شناسایی است. بنا به بستر جاده و با توجه به عبور رودخانه های فصلی از مسیر آن از ساختار نسبتاً متفاوتی در مسیر عبور جاده استفاده شده است.

مخاطرات بارندگی

در قسمت های آغازین فعلی به دلیل دور بودن از مسیر رودخانه با ارتفاع کمتری نسبت به سطح بستر پیرامونی و با دانه بندی ریزتری از سنگ های به کاررفته برای پوشش سطح جاده مواجه هستیم. جاده شوسه به موازات جاده سنگفرش و جهت حفاظت از آن احداث شده است چرا که تا سال های اخیر تردد خودرو و موتورسیکلت های عبوری از مسیر دقیقاً از روی جاده سنگفرش انجام می گرفت زیرسازی با سنگ برای ایجاد اختلاف ارتفاع حدود ۳۰ سانتیمتری با بستر پیرامونی انجام گرفته و برای ایجاد حائل در بخش هایی که با خطر شست و شو در اثر بارندگی مواجه هستند از گابیون بهره گرفته شده است.

در خاتمه باید گفت روسازی جاده نیز با استفاده از شن انجام یافته و از بابت انتخاب نوع مسیر و عدم استفاده از پوشش آسفالت گزینه مناسبی برای هماهنگی و همگونی با زمینه به شمار می رود و ضمن حفظ یکپارچگی بصری بافت جاده با آرام سازی حرکت خودروها امکان توجه و تمرکز بیشتر بر روی مناظر مسیر را فراهم می آورد.

*پژوهشگر میراث فرهنگی و ثبت میراث ملی