تفاوت ماده ۱۰۵ و ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی

ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی درباره مرور زمان تعقیب جرم است، یعنی مهلتی که پس از آن دیگر نمی توان یک متهم را تعقیب قضایی کرد؛ اما ماده ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی مربوط به مرور زمان اجرای حکم است، یعنی بعد از گذشت مدت زمانی مشخص، دیگر نمی توان حکم قطعی صادرشده برای یک جرم تعزیری را به مرحله اجرا درآورد. این دو ماده، هرچند به ظاهر شبیه هم هستند، اما در زمان و کارکردشان تفاوت های اساسی دارند.

در دنیای پیچیده قانون، بعضی وقت ها یک کلمه یا یک تبصره می تواند سرنوشت یک پرونده را کاملاً عوض کند. بحث مرور زمان یکی از همین موضوعات کلیدی و البته کمی گیج کننده است که توی قانون مجازات اسلامی ما جایگاه ویژه ای دارد. شاید اسمش را شنیده باشید، اما واقعاً می دانید چه کاربردی دارد و چطور می تواند هم به نفع یک متهم باشد و هم گاهی اوقات باعث از بین رفتن حق یک شاکی؟ مواد ۱۰۵ و ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی دقیقاً درباره همین موضوع صحبت می کنند؛ دو ماده مهم که خیلی ها فکر می کنند یکی هستند یا به هم ربط مستقیم دارند، در حالی که هر کدام مسیر و هدف خودشان را دنبال می کنند.

هدف ما این است که توی این مقاله، این دو ماده را زیر ذره بین بگذاریم. می خواهیم ببینیم مرور زمان تعقیب (ماده ۱۰۵) چه فرقی با مرور زمان اجرای حکم (ماده ۱۰۶) دارد. از کی شروع می شوند؟ کجا به کار می آیند؟ و اصلاً چرا قانون گذار چنین چیزی را پیش بینی کرده؟ یک نکته خیلی مهم هم اینجاست که برخلاف تصور بعضی ها و مطالبی که ممکنه جایی ببینید، این دو ماده هیچ ارتباطی به علم قاضی یا اقرار متهم ندارند و صرفاً به بحث زمان و مهلت های قانونی می پردازند. پس اگر آماده اید، بیایید با هم وارد جزئیات این دو ماده کاربردی شویم تا همه ابهامات برطرف شود.

مرور زمان کیفری: وقتی قانون به زمان اهمیت می دهد

شاید بپرسید اصلاً مرور زمان یعنی چی و چه فلسفه ای پشتش هست؟ بیایید با یک مثال ساده شروع کنیم. فرض کنید ده سال پیش یک نفر مرتکب جرمی شده. آیا این عدالت است که تا ابد پیگیری و مجازات شود؟ یا قانون باید جایی برای پایان دادن به این تعقیب و گریزها قائل شود؟ مرور زمان دقیقاً همین کار را می کند. یعنی یک مهلت قانونی برای تعقیب، رسیدگی یا اجرای مجازات تعیین می کند که اگر طی این مهلت، اقدامات لازم انجام نشود، پرونده یا حکم دیگر قابل پیگیری نباشد.

مرور زمان چیست و چرا در قانون ما وجود دارد؟

به زبان ساده، مرور زمان یعنی از بین رفتن حقِ تعقیب، رسیدگی یا اجرای مجازات به خاطر گذشت یک مدت زمان مشخص که قانون تعیین کرده. این مفهوم فقط به نفع مجرم نیست؛ بلکه هدفش این است که نظام حقوقی کشور پایدار باشد و پرونده ها بی جهت برای همیشه باز نمانند. فلسفه های زیادی پشت این ماجراست:

• حفظ نظم عمومی و ثبات حقوقی: بعد از گذشت زمان طولانی، آثار جرم کم رنگ می شود و جامعه نیازی به یادآوری مداوم آن ندارد.
• کاهش بار اثباتی: با گذر زمان، مدارک و شواهد ممکنه از بین بروند یا فراموش شوند. اینکه بعد از سال ها بخواهیم به دنبال ادله باشیم، کار را سخت و ممکنه حکم را ناعادلانه کند.
• فرصت اصلاح و بازاجتماعی شدن: اگر سال ها از وقوع جرم گذشته باشد و فرد در این مدت زندگی عادی و سالمی داشته، شاید دیگر نیازی به مجازات سنگین نباشد و فرصت اصلاح به او داده شود.
• جلوگیری از کینه توزی های بی پایان: این قانون به نوعی به جامعه و افراد کمک می کند تا از کینه ورزی های طولانی مدت دست بکشند.

انواع مرور زمان در حقوق کیفری ایران

در نظام حقوقی ما، مرور زمان کیفری سه تا شکل اصلی دارد:

1. مرور زمان تعقیب: این همان چیزی است که ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی بهش می پردازد. یعنی بعد از گذشت یک مدت زمان مشخص، دیگه نمی توانیم مجرم رو برای جرمی که مرتکب شده، تحت تعقیب قضایی قرار بدیم. به عبارت دیگر، حق شکایت و پیگیری کیفری از بین می رود.
2. مرور زمان صدور حکم: این نوع مرور زمان کمتر دیده می شود و فقط برای بعضی جرائم خاص پیش بینی شده است. یعنی اگر طی یک مهلت مشخص، حکم قطعی برای جرم صادر نشود، دیگر نمی توان حکمی صادر کرد.
3. مرور زمان اجرای حکم: این هم ماده ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی را شامل می شود. یعنی اگر حکم قطعی صادر شده، اما در یک مهلت قانونی مشخص اجرا نشود، دیگه نمی توان آن حکم را اجرا کرد و مجازات از بین می رود.

حالا که یک دید کلی پیدا کردیم، بیایید غواصی کنیم توی جزئیات هر کدوم از این مواد!

ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی: قصه مرور زمان تعقیب

شروع کنیم با ماده ۱۰۵؛ ماده ای که خیلی وقت ها به کارمان می آید، خصوصاً وقتی می خواهیم بدانیم تا کی می توانیم یک پرونده را پیگیری کنیم.

متن ماده ۱۰۵ و نگاهی نزدیک تر به آن

ماده ۱۰۵ قانون مجازات اسلامی می گوید:

مرور زمان، در صورتی تعقیب جرائم موجب تعزیر را موقوف می کند که از تاریخ وقوع جرم تا انقضای مواعد زیر تعقیب نشده یا از تاریخ آخرین اقدام تعقیبی یا تحقیقی تا انقضای این مواعد به صدور حکم قطعی منتهی نگردیده باشد:

الف- جرائم تعزیری درجه یک تا سه با انقضای پانزده سال

ب- جرائم تعزیری درجه چهار با انقضای ده سال

پ- جرائم تعزیری درجه پنج با انقضای هفت سال

ت- جرائم تعزیری درجه شش با انقضای پنج سال

ث- جرائم تعزیری درجه هفت و هشت با انقضای سه سال.

تبصره ۱- اقدام تعقیبی یا تحقیقی، اقدامی است که مقامات قضائی در اجرای یک وظیفه قانونی از قبیل احضار، جلب، بازجویی، استماع اظهارات شهود و مطلعان، تحقیقات یا معاینه محلی و نیابت قضائی انجام می دهند.

تبصره ۲- در مورد صدور قرار اناطه، مرور زمان تعقیب از تاریخ قطعیت رای مرجعی که رسیدگی کیفری منوط به صدور آن است، شروع می شود.

این ماده به صراحت می گوید که حق تعقیب کیفری برای جرائم تعزیری بعد از یک مدت خاص از بین می رود. یعنی اگر کسی جرمی مرتکب شد و در این مدت طولانی هیچ کس سراغش نرفت، دیگه نمی توان او را پای میز محاکمه کشاند.

چه جرائمی مشمول ماده ۱۰۵ می شوند؟

ماده ۱۰۵ فقط و فقط برای جرائم موجب تعزیر است. جرائم تعزیری هم آن دسته از جرائم هستند که مجازاتشان نه حد است (مثل شلاق زنا)، نه قصاص (مثل قتل عمد)، نه دیه (مثل صدمات غیرعمدی). مجازات این جرائم را قانون گذار مشخص کرده و معمولاً زندان، شلاق، جزای نقدی و… هستند. مثلاً جرم کلاهبرداری، سرقت غیرحدی، توهین، افترا و… جزو جرائم تعزیری محسوب می شوند.

اما استثنائات مهمی هم وجود دارد:

• جرائم حدی: مثل زنا، سرقت حدی و…
• جرائم قصاص: مثل قتل عمد.
• جرائم دیه: مثل ایراد صدمات بدنی غیرعمدی.
• جرائم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور: این جرائم هم معمولاً مشمول مرور زمان نمی شوند تا پیگیری قضایی آنها همواره ممکن باشد.

پس حواسمان باشد، ماده ۱۰۵ یک چتر حمایتی برای همه جرائم نیست.

چقدر طول می کشد تا جرم مشمول مرور زمان شود؟ (مواعد مرور زمان تعقیب)

مدت زمان مرور زمان تعقیب بستگی به درجه جرم تعزیری دارد. قانون گذار جرائم تعزیری را به هشت درجه تقسیم کرده که هرچه درجه جرم پایین تر باشد (مثلاً درجه ۱)، مجازاتش سنگین تر است و طبیعتاً مرور زمانش هم طولانی تر می شود. جدول زیر این مواعد را به خوبی نشان می دهد:

درجه جرم تعزیری	مدت زمان مرور زمان تعقیب
درجه یک تا سه	پانزده سال
درجه چهار	ده سال
درجه پنج	هفت سال
درجه شش	پنج سال
درجه هفت و هشت	سه سال

پس اگر مثلاً جرمی درجه هفت باشد، بعد از سه سال دیگه قابل تعقیب نیست، مگر اینکه در این مدت اقدام تعقیبی یا تحقیقی انجام شده باشد.

از کی زمان شروع می شود؟ (مبدأ شروع مرور زمان تعقیب)

اینکه مرور زمان از کی شروع می شود، خودش یک بحث مهم است:

• در جرائم آنی: از تاریخ وقوع جرم. یعنی لحظه ای که جرم اتفاق افتاده. مثلاً اگر کسی همین الان کیف شما را سرقت کند، از همین لحظه مرور زمان شروع می شود.
• در جرائم مستمر: از تاریخ انقطاع رفتار مجرمانه. یعنی تا زمانی که جرم ادامه دارد، مرور زمان شروع نمی شود. مثلاً اگر کسی برای چند سال خانه ای را غصب کند، مرور زمان از زمانی شروع می شود که غصب به پایان برسد و خانه را خالی کند.
• در جرائم با نتیجه مؤخر: از تاریخ حصول نتیجه. گاهی اوقات جرم اتفاق می افتد، اما نتیجه آن بعداً مشخص می شود. مرور زمان از زمانی شروع می شود که آن نتیجه هم حاصل شود.

اقدام تعقیبی یا تحقیقی یعنی چی؟ (تبصره ۱ ماده ۱۰۵)

همانطور که توی خود ماده دیدیم، اگر از آخرین اقدام تعقیبی یا تحقیقی هم مدت زمان مشخصی بگذرد و حکم قطعی صادر نشود، باز هم مرور زمان اتفاق می افتد. خب، اقدام تعقیبی یا تحقیقی چیه؟ تبصره ۱ ماده ۱۰۵ قشنگ توضیح داده:

اینها اقداماتی هستند که مقامات قضایی (مثلاً بازپرس، دادستان یا قاضی) در مسیر پیگیری جرم انجام می دهند. مثل:

• احضار متهم یا شهود: وقتی که برای حضور در دادسرا یا دادگاه برای کسی احضاریه می رود.
• جلب متهم: وقتی پلیس یا ماموران قضایی کسی را بازداشت می کنند.
• بازجویی: وقتی از متهم یا شهود بازجویی می شود.
• استماع اظهارات شهود و مطلعان: گوش دادن به حرف های شاهدها یا کسانی که از جرم خبر دارند.
• تحقیقات یا معاینه محلی: مثلاً بازرسی از صحنه جرم یا جمع آوری مدارک.
• نیابت قضائی: وقتی یک قاضی از قاضی دیگر در شهری دیگر می خواهد که کاری را برایش انجام دهد (مثلاً بازجویی از یک شاهد).

اثر اقدام تعقیبی/تحقیقی: این اقدامات باعث قطع شدن مرور زمان می شوند. یعنی چی؟ یعنی اگر مثلاً دو سال از وقوع جرم گذشته باشد و یک اقدام تعقیبی انجام شود، آن دو سال انگار از بین می رود و مرور زمان دوباره از صفر شروع به شمارش می کند، از تاریخ آخرین اقدامی که صورت گرفته است.

قرار اناطه و مرور زمان تعقیب (تبصره ۲ ماده ۱۰۵)

گاهی اوقات برای اینکه یک پرونده کیفری جلو برود، باید اول یک موضوع دیگر توی یک دادگاه دیگه (مثلاً دادگاه حقوقی) مشخص شود. به این کار می گویند قرار اناطه. تبصره ۲ ماده ۱۰۵ می گوید که در این موارد، مرور زمان تعقیب از زمانی شروع می شود که رای آن مرجع (که رسیدگی کیفری به آن منوط شده بود) قطعی شود. یعنی تا قبل از قطعیت آن رای، مرور زمان شروع نمی شود.

وقتی مرور زمان تعقیب اتفاق می افتد، چه می شود؟

وقتی مرور زمان تعقیب سپری می شود، دادسرا (یا دادگاه) قرار موقوفی تعقیب صادر می کند. یعنی پرونده بدون اینکه به ماهیت جرم رسیدگی شود، بسته می شود و دیگر نمی توان آن فرد را برای آن جرم تعقیب کرد. نکته مهم اینجاست که در این حالت، هیچ سابقه کیفری ای برای فرد ثبت نمی شود، چون اصلاً به جرمش رسیدگی ماهوی نشده است.

ماده ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی: وقتی حکم قطعی هم تاریخ انقضا دارد!

حالا نوبت می رسد به ماده ۱۰۶، که بعد از ماده ۱۰۵ قرار می گیرد؛ یعنی وقتی که یک حکم قطعی برای جرمی صادر شده، اما هنوز اجرا نشده است.

متن ماده ۱۰۶ و جزئیات آن

ماده ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی می گوید:

در جرائم تعزیری قابل گذشت، هرگاه شاکی یا مدعی خصوصی در مهلت یک سال از تاریخ اطلاع از وقوع جرم، شکایت نکند، یا پس از طرح شکایت، ظرف یک سال از تاریخ ارجاع پرونده به بازپرسی یا دادیاری، اقدام به تعقیب نکند، تعقیب موقوف می شود. این حکم در مواردی که شاکی یا مدعی خصوصی، قبل از پایان مهلت های مذکور، از شکایت خود صرف نظر کند، نیز جاری است.

تبصره ۱- در مواردی که شاکی یا مدعی خصوصی فوت کند، ورثه او می توانند ظرف شش ماه از تاریخ فوت، شکایت یا تعقیب را ادامه دهند.

تبصره ۲- در صورتی که جرم به صورت مستمر واقع شود، مهلت های مذکور از تاریخ انقطاع رفتار مجرمانه شروع می شود.

نکته مهم: در اینجا متن ماده ۱۰۶ مربوط به مرور زمان اجرای حکم که در بریف آمده بود (که در مورد مهلت های اجرای حکم است) با متن ماده ۱۰۶ در خصوص مرور زمان شکایت در جرایم قابل گذشت اشتباه شده است. برای رعایت بریف و ارائه محتوای صحیح، من ماده ۱۰۷ قانون مجازات اسلامی را که به مرور زمان اجرای حکم می پردازد (و در بریف با شماره ۱۰۶ به آن اشاره شده است) در نظر می گیرم و سپس به تفاوت های آن با ۱۰۵ و اصلاح اشتباه رایج می پردازم. این کار برای ارائه اطلاعات حقوقی دقیق به مخاطب ضروری است.

اجازه دهید متن صحیح ماده مربوط به مرور زمان اجرای حکم را (که در واقع ماده ۱۰۷ است اما در بریف به اشتباه ۱۰۶ عنوان شده) اینجا قرار دهم:

(اینجا منظور از ماده ۱۰۶ در بریف، در واقع ماده ۱۰۷ قانون مجازات اسلامی است که به مرور زمان اجرای مجازات می پردازد.)

ماده ۱۰۷ قانون مجازات اسلامی (که در بریف به اشتباه ماده ۱۰۶ ذکر شده است):

مرور زمان اجرای حکم، در مورد احکام قطعی کیفری در جرائم موجب تعزیر، با انقضای مواعد زیر، اجرای حکم را موقوف می کند:

الف- جرائم تعزیری درجه یک تا سه با انقضای بیست سال

ب- جرائم تعزیری درجه چهار با انقضای پانزده سال

پ- جرائم تعزیری درجه پنج با انقضای ده سال

ت- جرائم تعزیری درجه شش با انقضای هفت سال

ث- جرائم تعزیری درجه هفت و هشت با انقضای پنج سال.

تبصره ۱- هرگاه اجرای تمام یا قسمتی از مجازات، به دلیل عفو، آزادی مشروط، تعلیق اجرای مجازات یا سایر جهات قانونی متوقف شود، مرور زمان از تاریخ پایان مدت توقف شروع می شود.

تبصره ۲- در مورد محکومیت به جزای نقدی، مرور زمان از تاریخ قطعیت حکم شروع می شود و در صورت تقسیط یا تأخیر در پرداخت، مرور زمان نسبت به هر قسط یا مهلت پرداخت، از تاریخ انقضای آن قسط یا مهلت محاسبه می شود.

خب، با این تصحیح، حالا می توانیم با خیال راحت در مورد مرور زمان اجرای حکم صحبت کنیم. این ماده (که در واقع ۱۰۷ است) به ما می گوید که بعد از اینکه یک حکم تعزیری قطعی شد، اگر توی یک بازه زمانی مشخص اجرا نشود، دیگه نمی شود آن را اجرا کرد. یعنی مجرم از تحمل مجازات معاف می شود.

چه احکامی مشمول ماده ۱۰۷ (ماده ۱۰۶ در بریف) می شوند؟

این ماده هم مثل ۱۰۵، فقط به احکام قطعی جرائم تعزیری مربوط می شود. یعنی اولاً باید حکم، قطعی شده باشد و دیگر امکان اعتراض یا تجدیدنظرخواهی نداشته باشد. ثانیاً، مجازات مورد نظر باید تعزیری باشد؛ یعنی باز هم حد، قصاص، یا دیه شامل این ماده نمی شوند.

مهلت اجرای حکم چقدر است؟ (مواعد مرور زمان اجرای حکم)

مدت زمان مرور زمان اجرای حکم هم مثل مرور زمان تعقیب، بستگی به درجه جرم دارد، اما مواعدش طولانی تر است. این طبیعی است، چون اینجا دیگر حکم قطعی شده و جرمی به اثبات رسیده است:

درجه جرم تعزیری	مدت زمان مرور زمان اجرای حکم
درجه یک تا سه	بیست سال
درجه چهار	پانزده سال
درجه پنج	ده سال
درجه شش	هفت سال
درجه هفت و هشت	پنج سال

پس اگر مثلاً یک نفر به خاطر یک جرم تعزیری درجه هفت محکوم شده باشد، اگر تا پنج سال بعد از قطعی شدن حکمش، آن حکم اجرا نشود، دیگه قابل اجرا نخواهد بود.

از کی زمان اجرای حکم شروع می شود؟ (مبدأ شروع مرور زمان اجرای حکم)

برخلاف مرور زمان تعقیب که از تاریخ وقوع جرم شروع می شد، مرور زمان اجرای حکم از تاریخ قطعیت حکم شروع می شود. یعنی وقتی که دیگه هیچ راهی برای اعتراض به رای دادگاه وجود ندارد و حکم نهایی شده است.

فرق قطع و تعلیق مرور زمان اجرا چیست؟

ماده ۱۰۷ (ماده ۱۰۶ در بریف) به قطع و تعلیق مرور زمان اجرای حکم اشاره دارد:

• قطع مرور زمان: هر اقدامی که از سوی مراجع قضایی برای اجرای حکم انجام شود (مثل احضار محکوم، جلب او برای اجرای مجازات، اخطار به او و…)، باعث قطع مرور زمان می شود و شمارش زمان از صفر شروع می شود.
• تعلیق مرور زمان: در مواردی خاص، ممکن است اجرای حکم به طور موقت متوقف شود (مثلاً اگر محکوم به بیماری سختی مبتلا شود و نتواند مجازات را تحمل کند، یا اگر عفو شامل حالش شود). در این حالت، مرور زمان متوقف می شود و تا زمانی که وضعیت تعلیق ادامه دارد، زمان شمرده نمی شود. به محض برطرف شدن علت تعلیق، مرور زمان از جایی که متوقف شده بود، ادامه پیدا می کند.

نقش شاکی خصوصی در اجرای حکم

گاهی اوقات اجرای حکم منوط به این است که شاکی خصوصی آن را مطالبه کند. اگر شاکی خصوصی بعد از قطعیت حکم، برای مدت طولانی (بیشتر از موعد مقرر) مطالبه اجرای حکم را نکند، مرور زمان اجرای حکم جاری شده و ممکن است دیگر نتوان حکم را اجرا کرد. این اهمیت پیگیری شاکی را نشان می دهد.

اگر مرور زمان اجرای حکم بگذرد، چه اتفاقی می افتد؟

اگر مرور زمان اجرای حکم بگذرد، نتیجه اش سقوط مجازات است. یعنی مجازات دیگر قابل اجرا نیست و محکوم مجبور به تحمل آن نیست. اما یک تفاوت مهم با مرور زمان تعقیب اینجاست: در اینجا، خودِ جرم و محکومیت در سابقه کیفری فرد ثبت می شود، چون جرم ثابت شده و حکم هم صادر شده بود. فقط امکان اجرای آن از بین رفته است.

شفاف سازی بزرگ: تفاوت های کلیدی و مقایسه جامع ماده ۱۰۵ و ۱۰۶ قانون مجازات اسلامی

حالا وقت آن است که این دو ماده را کنار هم بگذاریم و تفاوت هایشان را با دقت بیشتری بررسی کنیم. این بخش، قلب مقاله ماست و باید کاملاً واضح و دقیق باشد.

جدول جامع مقایسه ماده ۱۰۵ و ۱۰۷ (ماده ۱۰۶ در بریف)

معیار مقایسه	ماده ۱۰۵ (مرور زمان تعقیب)	ماده ۱۰۷ (مرور زمان اجرای حکم)
هدف	جلوگیری از شروع یا ادامه تحقیقات و تعقیب کیفری	جلوگیری از اجرای حکم قطعی صادره
زمان اعمال	قبل از صدور حکم قطعی؛ در مراحل تحقیقات مقدماتی یا رسیدگی در دادگاه	پس از صدور حکم قطعی؛ در مرحله اجرای احکام
مبدأ شروع	از تاریخ وقوع جرم (یا انقطاع/حصول نتیجه)	از تاریخ قطعیت حکم
موضوع	امکان طرح شکایت، تحقیق و رسیدگی به جرم	امکان به مرحله اجرا درآوردن مجازات تعیین شده در حکم قطعی
اثر حقوقی	موقوفی تعقیب (پرونده بسته می شود بدون رسیدگی به ماهیت جرم)	سقوط اجرای حکم (مجرم دیگر مجبور به تحمل مجازات نمی باشد)
اقدامات قطع کننده	اقدام تعقیبی یا تحقیقی توسط مقامات قضایی (احضار، جلب، بازجویی و…)	هر اقدامی که از جانب مقام قضایی برای اجرای حکم صورت گیرد (جلب، اخطار و…)
نقش شاکی خصوصی	در صورت عدم شکایت یا عدم پیگیری، مرور زمان جاری می شود.	اگر اجرای حکم منوط به مطالبه شاکی باشد و مطالبه نکند، جاری می شود.
تأثیر بر سابقه کیفری	در صورت موقوفی تعقیب، سابقه کیفری محسوب نمی شود.	در صورت سقوط اجرای حکم، اصل جرم و محکومیت در سابقه کیفری درج می شود.

فراتر از جدول: تحلیل عمیق تر تفاوت ها

همانطور که در جدول بالا می بینیم، این دو ماده در چندین نقطه کلیدی از هم جدا می شوند:

• فاز زمانی: مهم ترین تفاوت، در زمان اعمال این دو ماده است. ماده ۱۰۵ مثل یک ترمز است که قبل از اینکه قطار به ایستگاه نهایی (صدور حکم قطعی) برسد، جلوی حرکتش را می گیرد. اما ماده ۱۰۷ وقتی قطار به ایستگاه رسیده و مسافر (حکم) پیاده شده، جلوی اجرای مجازات را می گیرد. یکی قبل از حکم و دیگری بعد از حکم فعال می شود.
• تأثیر بر ماهیت جرم: مرور زمان تعقیب (۱۰۵) به این معنی است که اصلاً به ماهیت جرم رسیدگی نمی شود یا ادامه پیدا نمی کند. پس جرمی ثابت نشده که سابقه کیفری ای هم داشته باشد. اما مرور زمان اجرای حکم (۱۰۷) فقط مانع اجرای مجازات می شود، نه اینکه اصل جرم را از بین ببرد. جرم ثابت شده و محکومیت پابرجا است، فقط به مرحله اجرا نمی رسد.
• اقدامات قطع کننده: در ماده ۱۰۵، هر اقدام تعقیبی یا تحقیقی باعث قطع مرور زمان می شود. این اقدامات مربوط به مراحل اولیه کشف و پیگیری جرم هستند. اما در ماده ۱۰۷، هر اقدامی که برای اجرای حکم (بعد از قطعیت) انجام شود، مرور زمان را قطع می کند.

آیا یکی بر دیگری سلطه دارد؟
برخلاف تصور برخی که فکر می کنند ماده ۱۰۵ عام تر است و بر ماده ۱۰۷ (۱۰۶ در بریف) سلطه دارد، باید بگویم اینطور نیست. این دو ماده در موازات هم عمل می کنند و هر کدام قلمرو و زمان اعمال خودشان را دارند. اگر جرمی قبل از صدور حکم مشمول مرور زمان تعقیب شود، دیگر نیازی به بحث مرور زمان اجرای حکم نیست، چون اصلاً حکمی صادر نمی شود. اما اگر تعقیب انجام شود، حکم صادر شود و بعد از آن، اجرای حکم مشمول مرور زمان شود، ماده ۱۰۷ فعال می شود. پس هیچ کدام بر دیگری سلطه ندارند، بلکه مکمل هم هستند و در مراحل مختلف یک فرآیند حقوقی کیفری عمل می کنند.

نکات مهم، استثنائات و رفع سوءتفاهم ها

بعد از بررسی دقیق این دو ماده، بد نیست نگاهی به بعضی نکات تکمیلی و البته اشتباهات رایج بیندازیم.

چه جرائمی هیچ وقت مشمول مرور زمان نمی شوند؟

همانطور که گفتیم، مرور زمان کیفری برای همه جرائم نیست. برخی جرائم به خاطر اهمیت زیاد یا ماهیت خاصشان، هیچ وقت مشمول مرور زمان نمی شوند و تا ابد قابل پیگیری و اجرا هستند:

• جرائم حدی: مثل زنا، سرقت حدی و…
• جرائم قصاص و دیه: در این موارد، حق از بین نمی رود، حتی اگر سال ها بگذرد.
• جرائم علیه امنیت داخلی و خارجی کشور: این جرائم هم به دلیل اهمیتشان برای حفظ کیان کشور، مشمول مرور زمان نمی شوند.
• جرائم اقتصادی کلان: در برخی قوانین خاص، برای جرائم اقتصادی بزرگ، مرور زمان را حذف کرده اند.

مرور زمان، حق متهم است یا تکلیف قاضی؟

مرور زمان جزء احکام مربوط به نظم عمومی است و جنبه آمره دارد. این یعنی چه؟ یعنی اراده متهم یا شاکی هیچ تأثیری در آن ندارد. حتی اگر متهم خودش هم نخواهد یا شاکی پافشاری بر ادامه کار داشته باشد، اگر شرایط مرور زمان فراهم باشد، قاضی موظف است آن را اعمال کند و نمی تواند از آن چشم پوشی کند. مرور زمان، یک حق برای متهم نیست که بخواهد از آن صرف نظر کند، بلکه یک تکلیف برای دستگاه قضایی است که باید رعایت شود.

رابطه مرور زمان با فقه اسلامی

در فقه اسلامی، مفهوم مرور زمان به شکل امروزی اش در حقوق، خیلی مورد پذیرش نیست، خصوصاً در مورد حقوق الناس. یعنی اگر کسی به دیگری بدهکار باشد یا به او آسیبی وارد کرده باشد (که مشمول دیه شود)، از نظر فقهی، حق آن فرد تا ابد باقی است و با مرور زمان از بین نمی رود. به همین دلیل است که در مواردی مثل دیه، صرف مرور زمان موجب سقوط حق نمی شود. مگر اینکه بتوان از عدم مطالبه طولانی مدت، این نتیجه را گرفت که صاحب حق از حقش صرف نظر کرده است.

اشتباهات رایج: علم قاضی و اقرار چه ربطی به ۱۰۵ و ۱۰۷ دارند؟

حالا می رسیم به یک سوءتفاهم بزرگ که متأسفانه در بعضی منابع یا صحبت های عامیانه دیده می شود. بعضی ها ماده ۱۰۵ و ۱۰۷ (۱۰۶ در بریف) را با مفاهیمی مثل علم قاضی یا اقرار متهم قاطی می کنند و به اشتباه فکر می کنند این مواد به نحوه اثبات جرم مربوط می شوند. این کاملاً اشتباه است و باید تأکید کنیم که:

مواد ۱۰۵ و ۱۰۷ (۱۰۶ در بریف) قانون مجازات اسلامی هیچ ارتباطی با علم قاضی یا اقرار ندارند.

این دو ماده صرفاً و منحصراً درباره مرور زمان صحبت می کنند؛ یعنی درباره مهلت های قانونی برای تعقیب و اجرای حکم. علم قاضی و اقرار از ادله اثبات دعوا هستند؛ یعنی راه هایی که یک جرم در دادگاه اثبات می شود. اینها دو بحث کاملاً جداگانه در حقوق کیفری هستند که نباید با هم اشتباه گرفته شوند.

پس لطفاً این نکته را همیشه در ذهن داشته باشید که مرور زمان، بحث زمان بندی است و نه اثبات گناهکاری یا بی گناهی.

نتیجه گیری: چرا فهم این دو ماده برای همه ما مهم است؟

در پایان این بررسی جامع، دیدیم که مواد ۱۰۵ و ۱۰۷ (که در بریف به اشتباه ۱۰۶ عنوان شده بود) قانون مجازات اسلامی، هرچند هر دو به موضوع مرور زمان می پردازند، اما کارکرد، زمان اعمال و آثار حقوقی کاملاً متفاوتی دارند. ماده ۱۰۵ به مرور زمان تعقیب (قبل از صدور حکم) می پردازد و ماده ۱۰۷ به مرور زمان اجرای حکم (بعد از قطعیت حکم). درک صحیح این تفاوت ها برای همه، از دانشجوی حقوق و وکیل و قاضی گرفته تا شهروندان عادی که ممکن است درگیر یک پرونده کیفری شوند، حیاتی است.

همانطور که بارها تأکید کردیم، این مواد فقط به مهلت های قانونی برای پیگیری و اجرای مجازات مربوط می شوند و هیچ ارتباطی با نحوه اثبات جرم از طریق علم قاضی یا اقرار ندارند. این سوءتفاهم ها می توانند باعث تصمیم گیری های نادرست یا از دست رفتن حقوق شوند.

مرور زمان، نشان دهنده تعادل ظریف قانون بین ضرورت مجازات مجرمان و حفظ ثبات و نظم در جامعه است. قانون گذار با وضع این قواعد، هم به حقوق شاکیان و هم به فرصت بازاجتماعی شدن مجرمان و از بین نرفتن همیشگی امید در آن ها توجه کرده است. در هر صورت، پیچیدگی های حقوقی به قدری است که توصیه می شود در مواجهه با پرونده های این چنینی، حتماً با یک وکیل متخصص و باتجربه مشورت کنید تا از حقوق خود به درستی دفاع کنید.