چگونه باید زندگیِ نفهمیده را زندگی کنیم؟

کی یرکگور در آثار خود که اغلب با نثر ی بسیار زیبا نگاشته شده اند اضطراب خودآگاهی و پیچیدگی زندگی روزمره انسانی را به تصویر می کشد. این تمرکز دقیق بر احساسات درونی انسان باعث شد او به عنوان یک نابغه ادبی شناخته شود و علاوه بر آن در قلمرو فلسفه نیز تأثیر زیادی بر ظهور اگزیستانسیالیست های قرن بیستم داشته باشد.

یکی از ویژگی های مهمی که در زندگی انسانی می توان یافت و کی یرکگور به دقت به بررسی آن پرداخته است این است که ما در «زمان» فقط در «یک جهت» حرکت می کنیم. در نتیجه ما نمی دانیم آینده چه چیزی برایمان در بر خواهد داشت یا تصمیم هایمان چه تأثیری خواهند گذاشت. فهم ما از وقایع فقط پس از تجربه کردن آن ها ممکن است. همان طور که یک جمله ی معروف منتسب به کی یرکگور می گوید: «فقط از طریق نگاه به گذشته می توان زندگی را فهمید؛ اما فقط به سوی آینده باید زندگی کرد».

این جمله در واقع نسخه کوتاه شده ای از یکی از یادداشت های روزانه کی یرکگور است. اگرچه ممکن است این جمله در نگاه اول یک حقیقت ساده به نظر برسد اما پیامد های عمیقی برای سلامت روانی ما دارد. این پیامد ها زمانی روشن تر می شوند که به نسخه کامل تر این یادداشت کی یرکگور توجه کنیم:

«واقعاً درست است آنچه که فلسفه به ما می گوید: زندگی را باید با نگاه به گذشته فهمید. اما در این میان معمولاً گزارۀ دوم فراموش می شود: زندگی را باید به سوی آینده زیست. این گزاره هر چه بیشتر مورد تأمل قرار گیرد بیشتر نشان می دهد که زندگی در هیچ لحظه ای به طور کامل قابل درک نیست؛ دقیقاً به این دلیل که هیچ لحظه ای وجود ندارد که زمان کاملاً متوقف شود تا ما بتوانیم به عقب بازگردیم و زندگی خودمان را کاملاً بفهمیم.

ما همواره در حال حرکت به سوی آینده ایم. هیچ گاه فرصتی برای مکث و درک کامل واقعیت به دست نمی آوریم؛ چرا که واقعیت مدام در حال گشایش و پیشروی است. “حالِ حاضر” جریان پیوسته ای از «شدن» است که هرگاه تلاش کنیم آن را با توصیفات ایده ها یا مفاهیم خود در یک جایگاه ثابت نگه داریم از میان انگشتان ما میلغزد و می گریزد»؛ بنابراین کی یرکگور به ما می گوید که سرنوشت ما این است که همیشه زندگی خود را با اطلاعات و درک ناقص سپری کنیم. فرقی نمی کند که «بخواهیم» چه اتفاقی بیافتد؛ در هر حال میل ما هر چه که باشد ما هرگز نمی توانیم بدانیم چه چیزی واقعا اتفاق خواهد افتاد یا حتی به محض رخ دادن آن نمی توانیم آن را به طور کامل بفهمیم.

زندگی آینده ما ممکن است در ذهنمان امکان ها و گزینه های مختلفی داشته باشد اما در نهایت فقط می توانیم یکی از آن ها را زندگی کنیم. حتی همان گزینه ای که «انتخاب» می کنیم نیز به احتمال زیاد طبق برنامه ما پیش نمی رود.

میلان کوندرا این ویژگی زندگی را به خوبی در رمان «سبکی تحمل ناپذیر هستی» (۱۹۸۴) توصیف کرده و نوشته است: «زندگی انسان فقط یک بار اتفاق می افتد و دلیل این که نمی توانیم تشخیص دهیم کدام تصمیم ما خوب است و کدام بد این است که در هر موقعیت فقط می توانیم یک تصمیم بگیریم؛ زندگی دوم سوم یا چهارمی به ما داده نشده است که بتوانیم تصمیمات مختلف را مقایسه کنیم».

پس آیا باید این کمبود آگاهی و اضطرابی که با خود به همراه دارد را تحمل کنیم؟

در واقع اینکه ما فقط می توانیم اتفاقات را در گذشته بفهمیم نکته مهمی درباره نحوه بهتر برخورد با زندگی به ما می گوید. اگر اصرار داشته باشیم که مدام بهترین زندگی ممکن را برنامه ریزی و اجرا کنیم تمام کاری که می توانیم انجام دهیم این است که سعی کنیم نگرانی ها تردید ها و انتظارات خود را کاهش دهیم در حالی که به سوی آینده ای باز و ناشناخته پیش می رویم. اما اگر بپذیریم که اطلاعات ما همیشه ناقص خواهد بود شاید بتوانیم بیهودگی تلاش برای برنامه ریزی و کنترل کامل همه چیز را نیز ببینیم.

شاید در این صورت بتوانیم دریابیم که اصرار بر اینکه واقعیت باید به شکلی خاص باشد به احتمال زیاد به ناامیدی منجر خواهد شد. یک جمله که اغلب به عنوان «شعار کی یرکگور» توصیف می شود (هرچند در نوشته های او ظاهر نمی شود) می تواند در اینجا روشنگر باشد: «زندگی مسئله ای نیست که باید حل شود بلکه واقعیتی است که باید تجربه شود».

ما هرگز اطلاعات کافی برای «اصلاح» همیشگی زندگی مان نخواهیم داشت؛ پس چرا باید با زندگی مانند مسئله ای که نیاز به حل شدن دارد برخورد کنیم؟ هر اتفاقی که بیافتد به هر حال واقعیت به طور پیوسته در حال گشایش است. ما می توانیم با برنامه ها نقشه ها و روایت های خودمان علیه آن بجنگیم اما واقعیت هیچ اهمیتی به این تلاش ها نمی دهد؛ چرا که واقعیت زندگی در ذات خود هیچ مسئله ای برای حل کردن ندارد. واقعیت بی تفاوت شکست ناپذیر و بدون تلاش ادامه می یابد؛ بنابراین شاید بهتر باشد دیدگاه های خود را مطابق با این واقعیت تنظیم کنیم؛ شاید بهتر باشد انرژی خود را صرف تأمل بی پایان برای «اصلاح» گذشته یا «حل کردن» آینده نکنیم بلکه با ساختار اصلی وجود همسو شویم و همین اکنون گشایش واقعیت و جریان زندگی را تجربه کنیم.

منظور این نیست که هرگز به گذشته یا آینده فکر نکنیم؛ هدف این است که به آن ها به چشم مشکلاتی که نیاز به حل شدن دارند نگاه نکنیم. زندگی برای تجربه کردن است. چه نوع تجربیاتی شما را جذب می کند؟ وقت گذراندن با عزیزانتان؟ بروز خلاقیتتان؟ تجربه های معنوی و اخلاقی؟ حس کردن گرمای خورشید بر صورتتان؟ پس شاید برنامه ریزی برای ساختن زندگی ای که بیشتر حول چنین تجربیاتی بچرخد تنها «برنامه واقعی» و تنها «راه حل واقعی» باشد که نیاز داریم.